photo: nguyễn thị hải hà
NGUYỄN THỊ HẢI HÀ
Vài Điều Suy Nghĩ
Về Ngày Trở Về Của Nhà Văn Lưu Vong
biên khảo
Một ngày không tên vào cuối thập niên bảy mươi tôi được tặng một tập thơ mỏng của Nguyễn Đức Sơn, trong đó có một bài thơ mà đến giờ tôi vẫn c̣n nhớ.
Ôi biết ngày nao anh trở lại
Vườn xưa cây trái ngả nghiêng sầu
Anh đi trong nắng tàn hoang dại
Thấy lá sầu riêng bạc hết màu[1]
Bài thơ cho tôi cảm tưởng nhà thơ sắp đi rất xa, có thể biệt xứ, không c̣n cơ hội trở về. Tuy nhiên đến nay nhà thơ vẫn c̣n ở Việt Nam, có nghĩa là, ông chỉ di chuyển đến một địa phương khác; thế mà đă buồn đến bạc lá sầu riêng.
Loanh quanh trong nước, vẫn có cơ hội quay về mà đă thương nhớ quê nhà đến thế; những người phải ĺa bỏ quê hương, vượt đại dương, không c̣n đường trở về, nỗi nhớ có lẽ càng khắc khoải hơn. Việt Nam có hai cuộc di cư vĩ đại; từ Bắc vào Nam và từ miền Nam sang nước ngoài. Tôi cũng biết, có những cuộc vượt biên từ miền Bắc hay tập kết ra Bắc, nhưng bài này xin chỉ giới hạn trong việc quan sát ư muốn và hành động trở về của một số văn nghệ sĩ di cư từ Bắc vào Nam và từ miền Nam sang tị nạn ở nước ngoài.
Đă có nhiều định nghĩa về văn nghệ sĩ lưu lạc, lưu đày, lưu vong, tị nạn, di dân, và nhập cư. Mỗi từ mang một ư nghĩa chính trị khác nhau. Trong bài này để giản dị hóa tôi xin được dùng từ lưu vong để chỉ chung cho cả hai trường hợp di cư và tị nạn. Đơn giản, dùng từ này v́ nghe quen tai. Văn nghệ sĩ tôi quan sát gồm có ba nhóm: di cư trước tị nạn sau (Phạm Duy, Mai Thảo, Thanh Tâm Tuyền, Vũ Khắc Khoan, Mặc Đỗ, Trùng Dương), tị nạn (Vơ Phiến, Trần Hoài Thư, Lê thị Huệ, Nguyễn thị Thảo An[2]) và một số nhà văn sinh ra ở Việt Nam nhưng lớn lên ở hải ngoại (Kim Thúy, Andrew Lam)[3]. Sự trở về ở đây bao gồm hai mặt: một cách hiện thực với thân thể của văn nghệ sĩ, và biểu tượng, bằng tác phẩm.
Có thật ai bỏ xứ ra đi đều muốn quay về hay đó chỉ là ư nghĩ lăng mạn chỉ xuất hiện trong văn thơ hay nhạc? Chúng ta lớn lên với quan niệm đă được cấy sẵn vào đầu. Cây có cội, nước có nguồn. Chim có tổ, người có tông. Hễ có những cuộc ra đi là tự nhiên ngầm coi như có những lời hứa hẹn sẽ trở về. Ha Jin, nhà văn Trung quốc lưu vong ở Hoa Kỳ quả quyết rằng tất cả mọi người khi lưu lạc đều thương nhớ quê nhà và muốn trở về. “Đa số những người lưu vong đều ấp ủ một mơ ước ngày nào đó trở về quê hương. Nỗi niềm nhung nhớ này thường làm họ mất phương hướng và ngăn ngừa họ bắt rễ ở bất cứ nơi nào.” (Jin, The Writer As Migrant, 2008, p. 63)[4] Ha Jin định nghĩa quê hương như sau: “Theo thường lệ, quê hương của một người là xứ sở nguồn cội của người ấy. Nơi nầy người ấy thường mong muốn trở về dù đi đến bất cứ nơi nào.” (Jin, The Writer As Migrant, 2008, p. 65)[5]
Phạm Duy, là người thể hiện mạnh mẽ nhất cái ư muốn trở về quê hương. Tôi quan sát Phạm Duy như một thi sĩ v́ một số lớn ca từ của ông là thơ được phổ nhạc. Bài Thuyền Viễn Xứ mang nỗi sầu cố lư mênh mông. Tuy nhiên, tôi vẫn không thể khẳng định sầu hoài hương có nghĩa là muốn hồi hương. Trong Come back to Sorrento, Phạm Duy đặt lời Việt thành Trở Về Mái Nhà Xưa, ông đă thể hiện mơ ước trở về chốn cũ. “Về đây khi mái tóc c̣n xanh xanh. Về đây với màu gió ngày lang thang. Về đây với xác hiu hắt lạnh lùng…” Đây là một bản nhạc Ư, độc giả có thể đọc bản chính và bản dịch ở Wikipedia[6], tuy nhiên lời Việt của Phạm Duy lập đi lập lại hai chữ về đây như một xác định trở về dù chỉ là quay về với điêu tàn. Ngay cả khi chọn bản nhạc này để đặt lời, phải chăng ư muốn trở về đă nằm trong tâm tưởng của ông? Một bản nhạc ngoại quốc khác ông viết “Tội nghiệp thằng bé cứ nhớ thương măi quê nhà. Giàn thiên lư đă xa măi ngàn xa…T́m một miếng đất cho gă si t́nh…Nàng hăy chôn trái tim non buồn thương.”[7] ca từ thể hiện sự nhớ thương quê nhà, hoàn toàn khác bài dân ca của bản nhạc gốc. Ở Ngày Trở Về, chúng ta cũng có thể tưởng tượng Phạm Duy là anh chàng thương binh trở về quê nhà, để gặp lại mẹ già đă mù ḷa, người vợ trẻ thành đóa hoa tàn tạ, và tiếng cười đùa trở thành giọng hát rầu rầu. Khi sang Hoa Kỳ ư muốn trở về của Phạm Duy rơ rệt hơn. “Rồi đây anh sẽ đưa em về nhà, nhà của đôi ta xinh xinh nhỏ bé…” Nhà, ở đây có thể là giàn thiên lư, mảnh vườn, miếng nấm mồ, hay là cơi chết nơi ông được ở lại muôn đời. Cuối cùng, Phạm Duy đă trở về, bằng h́nh hài xương thịt. Khi di cư ông là một trong những người đi trước. Khi trở về ông cũng đi trước rất nhiều người.
Alexander Solzhenitsyn, suốt mười tám năm lưu đày, sống ở tiểu bang Vermont Hoa Kỳ luôn mong muốn trở về quê hương. Ông từ chối không vào quốc tịch Mỹ, và thường nói rằng ông sống chỉ viết cho người Nga đọc. (Jin, Writer As Migrant, 2008, pp. 5-7). Milan Kundera th́ trái lại. Xuất thân là người Czech, tác phẩm của ông bị cấm lưu hành ở xứ ông sinh ra. Năm 1975 ông di cư sang Pháp. Lúc 60 tuổi ông bắt đầu viết văn bằng tiếng Pháp. Ông luôn nhấn mạnh, ông là nhà văn Pháp. Có nghĩa là không những Kundera không nhớ tiếc quê nhà mà c̣n chối bỏ nguồn gốc của ông.[8]
Mai Thảo, Thanh Tâm Tuyền, Vũ Khắc Khoan, và Mặc Đỗ là trường hợp đặc biệt. Nếu xem mỗi nhà văn là một cái cây th́ các ông bị nhỗ bật rễ hai lần. Để t́m xem các ông có ư muốn trở về miền Bắc khi đang sống và viết văn ở miền Nam, tôi đọc một số tác phẩm các ông đă xuất bản ở miền Nam và ở hải ngoại[9]. Bàng bạc trong hầu hết mọi tác phẩm, cả bốn nhà văn đều biểu lộ rơ rệt sự nhớ tiếc tuổi thơ, cảnh cũ, người xưa, tâm trạng lạc lơng của những người xa quê nhà. Chỗ ở mới chưa cố định, công việc chưa vững chắc, nhưng các nhà văn này không mấy hoang mang, thất lạc, hay tuyệt vọng. Độc giả vẫn nh́n thấy những tia sáng của hy vọng vào một tương lai tốt đẹp. Các nhà văn di cư không hề phàn nàn bị kỳ thị Bắc Nam, cũng không phải vất vả đương đầu với một ngôn ngữ xa lạ như nhà văn miền Nam tị nạn sang nước ngoài.
Mai Thảo biểu lộ tâm trạng lạc lơng của người xa quê hương: “Y giống như người đến từ một hành tinh khác. Y đă mất quá khứ, như một thân cây mất rễ. Những ngày tháng về trước đă nhạt nḥa dấu tích, ấn tượng xa xưa chỉ là một vực đen sâu không cùng. Y sống cũng như chết. Y chết giữa cuộc sống.”[10] Cũng có lúc Mai Thảo thoáng nghĩ đến sự trở về nhưng chỉ là một ư nghĩ viển vông. “Từ Cửu Long, chúng tôi sẽ về đánh chiếm lại Hồng Hà. Để những buổi chợ đất nước lại được mở thành hội ở hai bên bờ sông.”[11] Đọc câu này tôi không khỏi mỉm cười. Với bộ vó nhà thơ, ông lấy ǵ để đánh chiếm lại Hồng Hà chứ? Lúc gần cuối đời, Mai Thảo có tặng nhà văn Nguyễn Xuân Hoàng bài thơ tựa đề Bài Tiễn:
Xuống tầu đưa bạn đi ra biển
Thả tàn tro xuống Thái B́nh Dương
Biển mênh mông lặng ḷng giông băo
Chẳng biết nơi nào nữa viễn phương[12]
Bài thơ làm tôi liên tưởng đến số phận người vượt biển, câu thơ khiến tôi nghĩ dù Mai Thảo vẫn nhớ đến Việt Nam nhưng nơi này không c̣n là một chỗ để về.
Thanh Tâm Tuyền trẻ hơn, mộng ước phiêu lưu tràn đầy, thẳng thắn bày tỏ ước muốn ra đi và không trở lại: “Hắn lớn lên trong một thành phố đă mất, thành phố bị vây hăm như một ḥn cù lao nổi chờ ngày tan ră không để lại dấu vết.” […] “Nó chờ đợi một chuyến đi xa, không trở về cái đất nước nhục nhă này, đi t́m cái chết nơi hải cảng trong quán rượu xa lạ, chết một ḿnh bên chai rượu.”[13] Thanh Tâm Tuyền có nghĩ đến ngày về, nhưng ông tự chế nhạo cái ư nghĩ viễn vông ấy.
“Đến bao giờ anh tính về ngoài ấy?”
“Anh tính về?” – Người đàn ông cười gằn – “Anh tính sao được, phải đợi thống nhất chứ.”[14]
Vũ Khắc Khoan khẳng định, nhớ nguồn gốc th́ vẫn nhớ, nhưng không muốn trở về. “Con người cũng như vạn vật cũng đều phải theo cái lẽ đó mà sinh sôi nảy nở. Nhưng thỉnh thoảng đến chỗ cùng cự của tang thương biến đổi th́ tĩnh tâm, thành ư, con người lại nuôi ứ muốn trở về nguồn. Lớn rồi đi, đi rồi xa, xa rồi trở về […] Nguồn tất phải đẹp. V́ nguồn là tuyệt đối. Cho nên con người từ phân hóa sinh thành, mấy ai mà quên hẳn được nguồn.”[15]
“Thế là hết câu chuyện Trương Chi của tôi. Và bây giờ th́ chắc ông cũng hiểu tại sao tôi lại không quay về Hà Nội. Cuộc đời Trương Chi có ngang trái chỉ v́ họ Trương chưa t́m được người đồng cảnh. tôi may mắn hơn anh ta. V́ tôi đă gặp những người đồng cảnh.”[16]
Vũ Khắc Khoan lớn tuổi nhất và có lẽ do có kinh nghiệm sống dài nhất, ông biểu lộ ư thức chính trị rơ rệt nhất. Và v́ lư do chính trị, ông không muốn trở về.
“Ông có hiểu anh trùm Phường đă nói ǵ với Trương Chi không? Tôi chắc ông cũng thừa hiểu. Đă hơn một lần, tôi chắc những người như ông đă được nghe những lời tương tự. Có phải bắt đầu th́ bao giờ cũng là những danh từ quyến rũ: Cách mạng, Lực lượng đang lên… Ông là cái chất ma túy của những danh từ! Và trong cơn mê đắm của tuổi hai mươi, ông đă vội vàng không thèm nghĩ, mà nhận ngay cái vai tṛ đẹp nhất trong một tấn kịch mới mở màn đầu. Một với hiệp sĩ phong lưu sảng khoái, cả đời chỉ chuyên vào việc cứu khổn pḥ nguy. Trong mỗi con người, nhất là chúng ta, bao giờ mà chả tiềm tàng một Don Quichotte? Chúng ta đă lên yên. Chúng ta lại có thêm ngọn giáo. Làm ǵ mà chúng ta chả lăn xả vào một cái cối xay! […] Từ địa vị một chàng hiệp sĩ phong lưu, chúng ta trở nên một con sĩ tốt, cúi đầu chịu lệnh một vị tướng vô h́nh. Hỡi ơi!”[17]
Mặc Đỗ viết về đời sống xa quê hương như sau: “Anh Giáp phải kéo dài cuộc sống ở đây, không vui với không khí gia đ́nh nhưng rất thương vợ con, lúc nào cũng hy vọng có cơ hội đổi được cái không khí lạc lơng ấy, chẳng hạn đưa gia đ́nh trở về Việt Nam. Nhưng cơ hội măi không đến v́ lẽ này lẽ nọ. Bây giờ hi vọng xem như tiêu tán luôn măi măi. Nga bảo có một bữa gần đây chợt Giáp đă buồn rầu nói rằng: ‘Tôi đành ở luôn đây thôi.’”[18]
Tôi cố t́m một sự khẳng định ư muốn trở về, thật mạnh mẽ, như Scarlett O’Hara muốn trở về Tara để t́m lại sự hỗ trợ tinh thần của một nơi nàng đă từng sống trong hạnh phúc ở bốn nhà văn này nhưng không thấy.
Tôi đă đọc một số truyện và tùy bút của Vơ Phiến[19] nhưng lúc ấy tôi không để ư t́m xem ông có ư muốn quay về hay không. Thành thật mà nói, dù muốn tôi cũng không thể đọc hết tất cả tác phẩm của ông. Rất có thể, ch́m khuất đâu đó nhân vật của ông lớn tiếng đ̣i về mà tôi chưa đọc tới. Tâm trạng hoài nhớ quê hương của nhà văn Vơ Phiến xuất hiện hầu hết trong các bài tùy bút, đặc biệt là tác phẩm Cuối Cùng, của ông. Nỗi buồn này đă được nhà văn John Schafer ghi nhận trong quyển biên khảo “Vơ Phiến and the sadness of exile.” Dù Vơ Phiến không về hay chưa về bằng xương bằng thịt th́ tác phẩm của Vơ Phiến đă được nhà văn Thu Tứ đưa về Việt Nam dù phải chịu cái cảnh nằm sao cho vừa chiếc giường của Procrustes[20].
Không đề cập đến sự trở về trong tác phẩm, không hẳn là nhà văn không muốn trở về. Rất có thể với chiến tranh càng lúc càng trở nên khốc liệt, mức độ chia rẽ giữa hai miền Bắc Nam càng lúc càng sâu, cơ hội trở về không có và không thiết thực nên không ai nhắc đến sự trở về? Có thể nào cái một ḷng một dạ quay về với tổ quốc của Solzhenitsyn chỉ v́ ông không thể sử dụng ngôn ngữ nào khác hơn tiếng mẹ đẻ? Khi trở về quê hương Solzhenitsyn bị tiếp đón lạnh nhạt một thời gian rất dài. Một trong những lư do khiến Solzhenitsyn không thích hợp với cuộc sống và không thể sáng tác được ở Hoa Kỳ là v́ trở ngại ngôn ngữ. Và rất có thể thêm một lư do nữa, nói như nhà văn Vũ Khắc Khoan là v́ ông ta không t́m được người đồng cảnh. Giả tỉ như lúc bấy giờ có cả triệu người cùng lúc ra đi với ông, qui tụ lại cùng viết và xuất bản bằng tiếng mẹ đẻ, như các nhà văn Việt, có thể ông đă ở lại Hoa Kỳ.
Nhà văn Trùng Dương di cư vào Nam khi bà chừng 9 tuổi, đọc tác phẩm Lập Đông, tôi thấy có nét hoài nhớ mảnh đất bà đă ra đi, nhưng nỗi nhớ không đậm đà như các nhà văn thuộc thế hệ trước. Bà nhớ mang máng là mùa xuân nơi ấy rét lắm khi xuân ở Saigon nóng bức. Tương tự như Trùng Dương, nhà văn Việt sang Mỹ từ lúc 9 hay 10 tuổi nỗi hoài hương không đậm nét, và càng sống lâu ở xứ người, ư thức Việt Nam là quê hương càng phai nhạt. Trong tác phẩm Ru, nhân vật của Kim Thúy, sang Hà Nội làm việc, nhưng quê nhà của cô xuất hiện bằng cái mùi hương xà pḥng bột của xứ Canada c̣n phảng phất trên chiếc áo của chồng cô. Tác phẩm của Linda Lê đă được dịch và xuất bản ở Việt Nam, bản thân Linda Lê cũng đă đến Việt Nam để giới thiệu tác phẩm. Trường hợp của Linda Lê không thể nói là “về” mà phải nói là “đi đến” bởi v́ cô không tự nhận là người Việt Nam. Bản sắc Việt dính vào cô như một thây ma chết mà cô phải cưu mang[21]. Andrew Lam, vẫn nhận ḿnh là người Việt, Việt Nam là nơi chốn anh sinh ra, và anh đă nhiều lần trở lại Việt Nam.[22]
Có nhiều nhà văn Việt cương quyết không trở về dù bằng tác phẩm hay thân xác. Nhà văn Trần Hoài Thư là một trong những nhà văn này. Toàn bộ sáng tác của ông được viết ra ở miền Nam. Từ khi sống ở Hoa Kỳ ông không sáng tác nhiều, đa số th́ giờ ông dùng để khôi phục những tác phẩm của ông cũng như nhiều tác giả khác đă bị cấm đoán chối bỏ. Nhiều lần tôi trực tiếp hỏi và được biết từ khi ra khỏi nước ông chưa hề trở lại Việt Nam và cũng không cần phải trở về xuất bản tác phẩm của ông.
Nhà văn Lê thị Huệ trở lại Việt Nam nhiều lần, thành quả của những lần trở lại ấy là quyển Văn Hóa Tŕ Trệ[23] nhưng nhân vật của bà không muốn trở lại. Hăy nghe nhân vật Lan Hương bày tỏ ư nghĩ:
“[…] Có khi tao muốn cắt bỏ luôn quá khứ. Tao muốn ở lại Mỹ đời đời. Tao muốn quên luôn Việt Nam. Nhưng đôi khi tao cũng có nhu cầu t́m lại nơi đă đưa tao vào đời sống này. Tao muốn gặp ba má và anh chị em của tao. Nhưng tao sợ khi về lại Việt Nam tao đă thành một kẻ xa lạ.”[24]
“Em ghét Việt Nam. Em ghét xứ sở này. Em ghét trở về một cái xứ sở ngu dốt. Xứ sở tŕ trệ. Xứ sở u mê.”[25] (Lê, 2005)
Từ bỏ xứ sở nơi sinh ra v́ lư do chính trị và không sử dụng ngôn ngữ của xứ sở bà cư ngụ khi viết văn, Lê thị Huệ xem ngôn ngữ Việt là quê hương. Khi được sử dụng ngôn ngữ mẹ ở đất khách nhà văn không cần phải về nguồn bằng tác phẩm. Như Milan Kundera, Lê thị Huệ cho hai nhân vật Việt tha hương, gặp nhau ở trên giường của một khách sạn, hai kẻ xa lạ nói tiếng Việt với nhau suốt đêm. Với bà, tiếng Việt là nơi hội ngộ, kết hợp hai linh hồn, đây là biểu tượng của sự trở về với quê hương.
Nhà văn Nguyễn thị Thảo An th́ dùng dằng nửa về nửa ở. Thảo An nghĩ rằng:
“Theo truyền thuyết, cuộc đời chúng ta là một chuỗi luân hồi.”
“Có nghĩa là chúng ta sinh ra nơi nào th́ sẽ trở về nơi đó. Mười mấy ngàn năm, qui luật đó không bao giờ thay đổi.”[26]
Sau đó Thảo An nghĩ ngược lại:
“Nó h́nh dung ra một cuộc sống cô đơn ngoài biển khơi, nhưng mà c̣n hơn trở về để chết.”[27]
“Bạc lẳng lặng quay đầu vô vách khe. Nó lạ lẫm trên chính quê nhà của nó. Lần đầu tiên, nó có cảm giác lạc lơng giữa đàn. Bạc chợt ước, phải chi nó chết ở một nơi nào đó trên đường trở về. Để cái quê hương dấu yêu kia măi măi vẫn c̣n trong tim của nó.”[28]
Khi đề cập đến việc trở lại quê hương, một cuộc trở lại vật chất, của con người bằng xương bằng thịt, chúng ta thấy có nhiều quan điểm. Solzhenitsyn cương quyết trở về. Milan Kundera, Cao Xingjian, là những con hoàng hạc một đi không trở lại. James Joyce xem sự lưu đày là nguồn cảm hứng để sáng tác. Vladimir Nabokov quan niệm, ngay cả quốc tịch của nhà văn cũng không đáng kể, chỉ có nghệ thuật biểu lộ trong tác phẩm mới quan trọng. Để được tự do theo đuổi nghệ thuật, Nabokov đă chối từ quê hương Liên Xô của ông trên cả hai mặt chính trị và ngôn ngữ. Tôi không t́m thấy chứng cớ chắc chắn là Mai Thảo, Thanh Tâm Tuyền, Vũ Khắc Khoan muốn trở về Việt Nam bằng xương bằng thịt v́ tác phẩm của các ông thất lạc rất nhiều, và như đă thú nhận, tôi không thể đọc tất cả tác phẩm của các ông. Tuy nhiên, đă là nhà văn lưu vong, sự trở về quan trọng nhất phải là sự trở về của tác phẩm. Ha Jin cho rằng ngoại trừ việc giúp cho nguôi ngoai nỗi nhớ về quá khứ, cuộc trở về bằng xương bằng thịt của nhà văn chẳng có ư nghĩa ǵ cả. (Jin, Writer As Migrant, 2008, p. 21)[29]
Bởi v́ tính chất chính trị của sự ra đi; sự trở về bằng tác phẩm của nhà văn lưu vong thường bị xem là hành động phản bội. Phản bội những nhà văn cùng khuynh hướng đă từng bị tù đày, làm nhục chỉ v́ họ đă viết những điều không được nhà cầm quyền chấp nhận. Nếu bảo rằng chúng ta ra đi khi t́nh trạng rất tồi tệ; nay chúng ta trở về v́ t́nh trạng trở nên tốt đẹp hơn, và nhà cầm quyền chẳng những chấp thuận mà c̣n khuyến khích; thế th́ tại sao rất nhiều văn nghệ sĩ trong nước vẫn c̣n bị tù đày v́ khác ư thức chính trị với giới cầm quyền? Sự trở về của nhà văn lưu vong mang ư nghĩa đồng t́nh với, nếu không nói là ủng hộ chính sách của nhà cầm quyền. Văn nghệ sĩ cố gắng trong tuyệt vọng để rời khỏi đất nước, có phải v́ tiếng nói của họ bị bóp nghẹt? Tại sao nhà văn lưu vong được khuyến khích mang tác phẩm trở về trong khi rất nhiều văn nghệ sĩ trong nước đang muốn được trở thành người lưu vong? Nếu t́nh h́nh chính trị trong nước đă trở nên tốt đẹp hơn sao vẫn có người không chấp nhận được t́nh trạng sống và viết hiện nay? Có thật văn nghệ sĩ muốn trở về v́ yêu thương quê nhà, t́m về cội rễ, hay chỉ v́ lợi ích cá nhân của người viết?
Có lẽ rất thầm kín, nguyện vọng to lớn nhất của nhà văn là có người đọc và có chỗ đứng quan trọng nhất trong văn học của nước nhà. Khi bị tách ra khỏi quốc gia, nhà văn bị mất nhiều hơn một người b́nh thường. Bên cạnh mất gốc rễ, tài sản, bản sắc, khả năng sử dụng tiếng mẹ đẻ, c̣n một cái mất lớn lao vô cùng là người đọc. Với nhà văn Việt Nam sống ở hải ngoại, số người Việt sống rải rác khắp nơi, nên việc xuất bản sách tiếng Việt và có độc giả Việt là một chuyện khó khăn. Nhà văn, nếu phương tiện sinh sống là tiền bán sách, không có người đọc đồng nghĩa với hao ṃn sự sống. Một trong những lư do chính đáng mà nhà văn Việt ở hải ngoại muốn trở về cố quán là t́m số đông độc giả.
Quan điểm về sự trở về quê nhà của văn nghệ sĩ lưu vong mỗi người mỗi khác. Một số tác giả tôi đề cập bên trên đă góp phần quan trọng vào việc thành h́nh nền văn học miền Nam từ năm 1954 đến năm 1975. Góp phần, họ chỉ là đại biểu của một khuynh hướng, một nhóm, trong nền văn học miền Nam vốn rất rộng lớn và đa dạng. Chỉ mới nêu lên một số nhà văn mà độc giả đă nh́n thấy chín người mười ư này, thế th́ ai có thể đứng ra thay mặt tất cả văn nghệ sĩ để nói lên nguyện vọng, về hay không về, của họ? Ai có thể đ̣i hỏi sự trở về cho cả văn học miền Nam trước năm 75. Không ai cả. Văn nghệ sĩ nói chung chưa hề b́nh chọn ai là người lănh đạo để bày tỏ nguyện ước, đ̣i hỏi, hay than thở thay cho họ. Nhà văn, nhất là nhà văn, hay tự vác lên vai cái nghĩa cử cao đẹp là nói dùm cho những người không thể nói. Tuy nhiên, xin đừng quên rằng một trong những lư do người ta trở thành nhà văn là v́ người ta muốn được có tiếng nói và được nghe chính tiếng nói của ḿnh. Khi nói giùm thiên hạ, chúng ta nên tự hỏi, liệu những người, chúng ta muốn nói giùm, có chấp nhận cái thông điệp của chúng ta, và có đồng ư với người nói giùm hay không.
Trở về hay không đó là sự chọn lựa, dựa trên nhu cầu và lợi ích của cá nhân. Nhà văn, nhất là nhà văn có nhiều độc giả, thường bị nhà cầm quyền lo ngại, sẽ thuyết phục và hiệu triệu người dân chống đối chính quyền. Thu phục được một văn nghệ sĩ nổi tiếng là thu phục được cái đám đông đồng t́nh với văn nghệ sĩ này để phục vụ cho bất cứ mục tiêu chính trị nào đó, nếu có. Sự ra đi hay trở về của nhà văn chỉ có giá trị đối với nhà cầm quyền khi nhà văn đă thành danh và có một số lượng độc giả đáng kể.
Trở về, cộng tác với nhà cầm quyền có thể mang lợi ích lớn cho người viết. Được viết bằng ngôn ngữ mẹ, bên cạnh việc có số lượng người đọc đông đảo, người viết c̣n có hy vọng đạt đến những giải thưởng cao quư, như giải Nobel. Mặc Ngôn phục vụ cho đảng Cộng sản Trung quốc được giải Nobel văn chương. Lưu Hiểu Ba lên tiếng chống đối phải đi tù dù được giải Nobel ḥa b́nh. Ha Jin cho rằng Joseph Conrad, người Ba Lan, viết tiếng Anh nhưng luôn tự nhận ḿnh là người Ba Lan, mất giải Nobel vào tay Wladyslaw Reymont, một nhà văn Ba Lan khác kém tài và ít được biết tiếng hơn, chỉ v́ Conrad không đại diện cho quốc gia nào (Jin, Writer As Migrant, 2008, p. 34). Tuy nhiên khi trở về, người viết phải chấp nhận có thể rơi vào trường hợp giống như nhà văn Vơ Phiến, đă cho phép những đứa con tinh thần bị chặt chân.
Ngày nay với tính cách toàn cầu của internet, nếu chỉ để được có người đọc, và thu nhập tài chánh không phải là vấn đề sống chết, người viết không nhất thiết phải trở về Việt Nam trên cả hai phương diện thể chất và tác phẩm. Bởi v́, sách có thể được xuất bản theo dạng điện tử trên mạng, và có sách in không có nghĩa là có người đọc. Và có người đọc không chắc đă được người thông cảm hay chấp nhận quan điểm của ḿnh. Nói cho cùng, số phận của người viết luôn luôn là số phận bất hạnh. Cái bất hạnh của nhà văn thời hiện đại là nhiều người viết nhưng ít người chịu đọc. Người chịu đọc th́ không chịu mua sách v́ có thể “đọc cọp” trên internet.
Tôi vẫn nghe một vài nhà văn tiền bối than thở rằng văn học miền Nam bị bức tử. Tôi không nghĩ thế. Những quyển sách kinh điển có thể đóng bụi trên kệ, ai cũng nghe nói nhưng không ai đọc. Sách mà không có người đọc th́ chỉ là giấy. Truyện của Faulkner và Mark Twain có thời cũng bị cấm đoán, kiểm soát đục bỏ. Lịch sử thế giới đă có biết bao nhiêu cuộc phần thư nhưng những quyển sách đáng nhớ đáng giữ vẫn tồn tại. Cho rằng Văn học miền Nam bị bức tử là không đặt đúng mức sức thuyết phục ngầm của văn học. Tôi cho rằng văn học miền Nam sau năm 1975 như một cánh rừng bị đốt cháy. Hạt giống của cây đă rơi theo gió ch́m dưới mặt đất và gặp lúc thuận tiện lại mọc thành cây. Ngay cả rừng già lâu năm cũng cần bị cháy để có thể duy tŕ luật tiến hóa của cây. Không cần chờ lời kêu gọi giữ lại chứ đừng trả lại, đă từ lâu, thỉnh thoảng chúng ta lại thấy một tác phẩm văn học của miền Nam được chuyển thể thành phim. Tủ sách Talawas là chủ trương của một nhà văn ra đời và lớn lên trong chủ nghĩa Cộng Sản. Thế hệ sau đă khôi phục nhiều tác phẩm văn học của miền Nam trước khi có người chính thức kêu gọi khôi phục tác phẩm của văn học miền Nam. Đ̣i hỏi khôi phục toàn thể văn học miền Nam là một đ̣i hỏi hào hiệp nhưng có vẻ như đ̣i chơi cho vui không thiết thực. Ai làm? Và tiền đâu? Khôi phục kiểu nào? Có lợi cho ai? Về với h́nh thức nào? Bằng khua chiêng giống trống hay kéo dài thân cắt chân cho đúng khuôn mẫu người ta đưa ra. Người muốn về nghe tiếng gọi thơ mộng“Về đây nghe em, về đây, mặc áo the đi guốc mộc.”[30] Người không muốn về nghe âm vọng trong đầu “Bó thân về với triều đ́nh. Hàng thần lơ láo phận ḿnh ra sao?”[31]
Bản chất của cuộc đời là biến chuyển không ngừng. Bản chất của nhà văn là phụ bạc. Người đọc tác phẩm thế hệ trước bắt buộc phải thay đổi, biến hóa, thậm chí quên đi những điều ḿnh đă đọc để tác phẩm của ḿnh có sự mới lạ. Nhà văn cũng như ca sĩ, bị đào thải nhanh chóng, thay thế bằng giọng hát mới và nhan sắc mới. Thế cuộc có lúc thay đổi, người không muốn về bây giờ có thể sẽ đổi ư. Nhà văn chúng ta bản tính vốn ương bướng kỳ lạ. Gần chết bỗng nhớ con đường làng, khóm trúc bờ ao, tiếng gà khan gáy vang bên đồi, rồi chồm chồm đ̣i về quê để chết. Đó là tự do của cá nhân.
Dù tôi rất tôn trọng hai mươi năm văn học miền Nam, tôi cho rằng sự thiệt hại mất mát đă xảy ra, không ngăn cản sự sáng tác của thế hệ sau. Nhà văn có thể rút kinh nghiệm của cuộc sống mà biến thành tác phẩm. Dẫu sao đă đến lúc chúng ta nên quan tâm đến một chủ đề khác. Nếu không th́ 60 hay 80 hay 100 năm sau chúng ta vẫn cứ tưởng nhớ đến hai mươi năm văn học miền Nam. Chúng ta không thể măi măi mang tâm trạng của một đứa bé bị thương, ngồi săm soi vết đau, trông đợi một lời an ủi để sụt sùi rơi nước mắt. Hăy tự hỏi nhau rằng, đă bốn mươi năm, gấp hai lần chiều dài của hai mươi năm văn học miền Nam, với tự do sáng tác và tài nguyên phong phú ở nước ngoài, chúng ta đang có ǵ và sẽ có ǵ?
[1] Nguyễn Đức Sơn, người viết ghi lại theo trí nhớ.
[2] Tôi không chắc thân thế của nhà văn Nguyễn thị Thảo An, rất có thể nhà văn đi theo diện di dân nhưng xin ghép Thảo An vào nhóm tị nạn cho tiện.
[3] Nhóm nhà văn này dùng ngôn ngữ của xứ sở họ đang sinh sống. Nói chung họ là người gốc Việt, đôi khi mang tâm trạng của nhà văn vô xứ theo định nghĩa của nhà văn Đoàn Trung Đạo, bài đăng trên mạng Gió O.
[4] Jin, Ha, The Writer as Migrant, 2008, Chicago, The University of Chicago Press, p. 63. “Many exiles, emigrants, expatriates, and even some immigrants are possesed with the desire to someday return to their native lands. The nostalgia often deprives them of a sense of direction and prevents them from putting down roots anywhere.”
[5] Jin, Ha, Writer As Migrant, 2008, Chicago, The University of Chicago Press, p. 65 “Conventionally, a person’s homeland is his country of origin, to which he longs to return no matter where he goes […]”
[6] http://en.wikipedia.org/wiki/Torna_a_Surriento.
[7] Bản nhạc tựa đề Scarborough Fair dân ca phiên bản của Simon and Garfunkel.
[9] Mai Thảo (Chuyến Tàu Trên Sông Hồng, Mưa Núi), Thanh Tâm Tuyền (Bếp Lửa, Dọc Đường), Vũ Khắc Khoan (Mơ Hương Cảng, Thần Tháp Rùa) Tất cả các tác phẩm nói trên đều ở Tủ sách Talawas. Mặc Đỗ (Trưa Trên Đảo San Hô, Gió O)
[10] Mai Thảo, Những V́ Sao Thứ Nhất. Tuyển tập Chuyến Tàu Trên Sông Hồng.
[11] Mai Thảo, Mưa Núi.
[12] Nguyễn Xuân Hoàng, Căn Nhà Sau Lưng Tiệm Song Long, Tạp chí Văn 123&124, Tháng Ba&Tư, 2007, p. 6
[13] Thanh Tâm Tuyền, Bếp Lửa.
[14] Thanh Tâm Tuyền, Tư. Tuyển tập Dọc Đường.
[15] Vũ Khắc Khoan, Nhập Thiên Thai, Tuyển tập Thần Tháp Rùa.
[16] Vũ Khắc Khoan, Trương Chi, Tuyển tập Thần Tháp Rùa.
[17] Như trên (note 16).
[18] Mặc Đỗ, Một Ngày Như Thường Ngày, Gió O. http://www.gio-o.com/Chung/MacDoSanHo2MotNgay.html
[19] http://www.gio-o.com/Chung/NguyenThiHaiHaVoPhien.htm
[20] Procrustes, huyền thoại Hy Lạp, là một người thợ rèn cấu kết với đảng cướp. Hễ khách đi ngang vùng hắn ta ở phải trọ trong khách sạn của hắn và băng đảng lập ra. Để hành hạ du khách, hắn bắt người ta phải nằm cho vừa cái giường sắt do hắn chế tạo. Hễ người khách cao chân dài quá hắn sẽ chặt chân, nếu thấp hắn cho kéo căng người khách cho dài ra. Không ai có thể nằm vừa cái giường của Procrustes v́ hắn bí mật làm ra hai cái giường có kích thước khác nhau.
[21] Đinh Linh, phần giới thiệu Tiếng Nói của Linda Lê. Văn, 2003, trang 8.
[22] “I left Vietnam as a child when communist tanks rolled into Saigon and ignominiously ended the Vietnam War for Americans. That was on April 28, 1975. My family fled, among the first wave of refugees. I was 11 years old. I grew up and became an American citizen and a writer and journalist. But I never forgotten Vietnam, and have returned many times to witness my native land emerge from behind the bamboo curtain.” Andrew Lam, The Glow of Vietnam, National Geographic Traveler, Vol. 32, No. 2, April 2015, p. 65, http://travel.nationalgeographic.com/travel/countries/traveler-vietnam-photos/
[23] Văn Hóa Tŕ Trệ Nh́n Từ Hà Nội Đầu Thế Kỷ 21, http://www.gio-o.com/SachGioOVHTT.html
[24] Lê thị Huệ, Tiếng Dỗi Hờn của Thân Xác, p. 15
[25] id. p. 71
[26] Nguyễn thị Thảo An, Lửa Bạc, Da Màu.
[27] Nguyễn thị Thảo An, Lửa Bạc, Da Màu
[28] Nguyễn thị Thảo An, Lửa Bạc, Da Màu
[29] “only through literature is a genuine return possible for the exile writer. […]In truth, other than slaking the writer’s nostalgia, the writer’s physical return to his native land has little meaning.”
[30] Nhạc Trần Quang Lộc, thơ của A Khuê.
[31] Nguyễn Du, Kiều
Nguyễn thị Hải Hà
Tháng Ba năm 2015
http://www.gio-o.com/NguyenThiHaiHa.html
.
© gio-o.com 2015