Quế Anh (oil pastel on paper)Thời tôi sống  -  Broken heart-time

Ngô Văn Tao

“Tản mạn Thời Tôi Sống”*

                             Philippe Jaccotet (poète français):

On ne donne pas d’ordre aux poètes ni ne leur impose des devoirs hors celui qu’ils doivent s’imposer eux-mêmes de ne parler qu’avec la plus rigoureuse justesse à partir de leur expérience propre et comme sous sa dictée; de sorte que les poèmes qui en résulteront seraient nécessairement aussi divers que ces expériences, et que leur registre ira de murmure le plus intérieur aux éclats les plus violents; et qu’ils toucheront nécessairement, pris dans leur ensemble à tous les aspects de la vie humaine dans ses liens avec le monde, l’espace et le temps.

Không ai được đặt điều với thi sĩ, bắt thi sĩ đảm nhận một  nhiệm vụ nào; thi sĩ chỉ có một triển vọng duy nhất là nói lên  với tất cả sự chân thành của tâm tư, những sự kiện mà mình đã sống và đã cảm nhận. Và như thế,  thơ  đa dạng và muôn màu như chính cuộc đời, có thể dư vang như  lời thì thầm nội tâm hay gào thét vì phẫn nộ. Thi ca  toàn diện nghệ  thuật là sắc thái của đời sống con người trong xã hội, trong không gian và thời gian. (nvt phỏng dịch)

Gần đây, văn sĩ bắc hà có cuộc hội thảo về Trần Dần. Người thì nói  Trần Dần là thi sĩ canh tân, mang ngôn ngữ mới đến thi ca Việt nam; người thì nói Trần Dần là nhà thơ lớn có ảnh hưởng trong văn học.

Tại sao có thể thế được? Khi Trần Dần là nhà thơ nạn nhân của thời đại; chưa làm ra sự nghiệp đã bị đầy đi cải tạo (10 năm học tập lao động chân tay vì đã bị kết tội trong vụ án Nhân Văn Giai Phẩm). Bốn mươi năm cuối đời, được thả về với gia đình, nhưng phải biết im lặng ngồi nhìn bóng mình in trên vách, làm những câu thơ mini, như chơi ô chữ trong những đêm không ngủ để tồn tại:

“Chân trời không người bay”

“Người bay không có chân trời”

“Từ sống mấy ai trở về” …..

Tuy nhiên những câu thơ mini trên đụng chạm tới tâm thức của nhiều người. Và như thế không phải vì là kiệt tác thi ca (sic) mà vì hàm chứa cho những ai hiểu biết cái chua chát, cái khắc khoải, cái đời của nhà thơ, mà tài nghệ đã bị cầm chế mai một. (xin đọc thêm Cao Tôn : Trần Dần Thi Sĩ  www.gio-o.com/ngovantao )

*****

Mấy tuần trước có chuyện cáo phó sự vĩnh viễn ra đi của nhà thơ Hữu Loan. Hội nhà văn Việt Nam có công khai tham dự tang lễ. Có nhiều bài trên các tờ báo lớn trong nước, của các văn sĩ xa gần nhắc nhở và chia buồn. Hầu như tất cả đều cốt yếu nói lại Hữu Loan là tác giả bài thơ : Mầu Tím Hoa Sim. Nguyễn Duy, nhà thơ chính thống của chính thể, kể lại ban thường trực Báo Văn Nghệ miền Nam (43 Đồng Khởi,TP HCM) đã từng đãi tác giả Mầu Tím Hoa Sim một bữa cơm trưa “để đời” (chữ của tôi, nvt). Phạm Xuân Nguyên, phê bình gia đầu bạc,  nhắc nhở Hữu Loan là tác giả  bài thơ của thế kỷ (sic).

Mầu Tím Hoa Sim là bài thơ hay, truyền thống trần thuyết như “Đi chùa Hương” của Nguyễn Nhược Pháp, “Chiều trên Phá Tam Giang” của Tô Thùy Yên…Hay ở chỗ binh dị, nói chuyện đời, không cao kỳ nghệ thuật đi thẳng vào lòng người. Bài thơ của Hữu Loan đã được Phạm Duy và nhiều nhạc sĩ khác phổ nhạc truyền bá rộng rãi trong lòng quần chúng những năm 1960 ở miền Nam Việt Nam.

Hữu Loan viết bài thơ khi còn là “lính bộ đội bác Hồ”, vợ trẻ chết đuối ở hậu phương. Bài thơ nói lên sự xót xa mất mát, cảnh gia đình, cảnh người lính với đồi sim, ẩn dụ thời binh đao mà người trai trẻ chỉ biết làm bổn phận công dân của một nước. Nhưng không nói tới đảng (đảng cộng sản Việt Nam), tới bác, tới “quyết sinh vì cách mạng vì nhân dân” nên đã bị lên án; nhà thơ bị giải ngũ , chi bộ đảng khinh rẻ, trở về quê tự xa lánh đảng bộ nên càng bị cô lập và “nhân dân chính quyền” bạc đãi. Hữu Loan, có học thức trình độ bằng tú tài tây thuở ấy, lẳng lặng lên núi đập đá làm phu bán đá, lập gia đình có vợ tần tảo bán thúng bán mẹt ngoài chợ cùng chung sức nuôi một bầy con…Một con người chân chính, không than vãn không chua chát, trong thời kỳ đổi mới này trước khi chết chỉ xin đảng ta một lời xin lỗi đã đặt điều với thi ca. Một bài thơ hay, đụng chạm đến tâm hồn của quần chúng, đặc biệt đụng tới tâm hồn của người dân Việt nam miền nam vào những năm 1960 vì khía cạnh nhân bản bình dị thanh thản. Bài thơ  đánh dấu một đời người, một cuộc sống trong một thời đại mà sao vẫn chỉ nhận được lời khen suông, hời hợt cho lấy lệ!

Những sự kiện trên gần đây cho chúng ta phải ngậm ngùi vì sự nhỏ bé, không dám nghĩ, không dám nói của giới báo chí văn học phê bình nghệ thuật Việt nam. Đâu rồi những đầu óc Marxít, mỗi khi bàn đến văn nghệ là luôn luôn nói đến bối cảnh lịch sử của nghệ sĩ với tác phẩm?

*******

Tôi vừa đọc bài thơ “Tản mạn thời tôi sống”*, thi sĩ Nguyễn Trọng Tạo viết vào năm 1981. Đó là bài thơ thật của một thi sĩ quân nhân (bộ đội bác Hồ) sống qua chiến tranh, sống thời xã hội chủ nghĩa bao cấp, sống cảnh hoang mang đối chọi giữa phe Mao-ít, xã hội chủ nghĩa xét lại, xã hội chủ nghĩa quốc gia…Một bài thơ nhân chứng cho thời đại mà con người thu nhỏ âm thầm tranh giành nhau sống còn bằng mọi giá:

…

Khi đắm yêu nào tin được bao giờ

Rồi một ngày người yêu đổi dạ

Rồi một ngày thần tượng ta tan vỡ

Bạn bè thân thọc súng ở bên sườn

Sau cái bắt tay xòe một lưỡi dao găm

Kẻ tình nguyện giữ nhà muốn chiếm nhà ta ở

Tấm ảnh Mao treo lẫn màu cờ đỏ

Tay  ta treo đâu nghĩ có một lần…

Những con chiên sùng đạo bàng hoàng

Nhận ra chúa chỉ ghép bằng đất đá…

Dĩ nhiên đây là một bài thơ nên chỉ nói lên như thế chuyện đời một cách kín đáo ẩn dụ, và dưới mắt của văn học chính thống xã hội chủ nghĩa chỉ có thể là:

“ Thơ chưa hay….”

Mà thật:

Thơ chưa hay thì thơ nói thật  lòng

Ai giả dối rồi biết mình lầm lỗi

Thời tôi sống có bao nhiêu câu hỏi

Câu trả lời không dễ dàng chi!...

Nguyễn Trọng Tạo đã hoang mang tự đặt nhiều nghi vấn trước thời cuộc; muốn chân thành chấp nhận những mặt trái của xã hội, muốn ước mong vẫn có thể sống trong sáng với mọi niềm tin…;  tuy nhiên  dù anh vẫn tự nhủ:

Những bông hoa vẫn cứ nở đúng mùa…

chúng ta phải nói bài thơ của Nguyễn Trọng Tạo, mà tôi trích ra những câu thơ trên, hay và bình dị trần thuật trong tuyền thống của thi ca Việt nam ( Mầu tím hoa sim, Chiều trên phá Tam Giang…), nhưng không có một chút gì mà văn học chính thống gọi là “lạc quan cách mạng”. Chính vì lẽ ấy mà bài thơ này của Nguyễn Trọng Tạo cho đến nay không thấy ai nói tới.

Chúng ta chỉ còn mong rằng một ngày nào đó văn nghệ việt nam sẽ đoạt được vai trò nhân bản, có triển vọng cao siêu, không ngần ngại tìm hiểu và nói thẳng ra những điều cần phải nói. Cái ngày mà chúng ta biết nhìn lại lịch sử Việt Nam ở thế kỷ thứ hai mươi với con mắt phản tư, nhận rõ những chiến thắng, những thành tựu và những sai lầm tội lỗi, thì chắc chắn bài thơ “Tản mạn thời tôi sống” của Nguyễn Trọng Tạo sẽ được nhận định chân giá trị thi ca, đặc biệt là thi sĩ đã an nhiên binh thản nhân chứng cho xã hội chúng ta của một thời mang nhiều nước mắt mang nhiều ảo vọng.

Tháng 4-2010

Ngô Văn Tao

(*) “Tản mạn thời tôi sống”  trong tập thơ:

KÝ ỨC MẮT ĐEN
MEMORY OF BLACK EYES

Thơ Nguyễn Trọng Tạo

Nguyễn Phan Quế Mai tuyển chọn và chuyển ngữ Anh văn  

Nhà xuất bản Thế Giới  -  Hà Nội 2009