Quế Anh oil pastel on paper A4 June/2011
Ngô Văn Tao
Triết lư và lịch sử
tản mạn trên triết lư
của Immanuel Kant
(1724-1804)
I.Kant II
I.
Kant I
“Con người là sống với lư tính, trong xă hội cùng đồng loại, triển khai khoa học triết lư và nghệ thuật để hiện thành với văn minh và đạo đức” (I.Kant) Cốt yếu của triết lư là t́m hiểu lịch tŕnh và tuyên dương sự hiện thành đó của loài người. Sự hiện thành trong xă hội tất nhiên đặt những vấn đề chính trị. Ngược lại với Karl Marx, Immanuel Kant không quan niệm chính trị như là đưa ra lư thuyết để trên cơ sở đó cải thiện xă hội loài người cho đạt tới một lư tưởng hoàn mỹ xa xôi nào.
Theo tôi hiểu qua Karl Jaspers (1*), triết lư của I.Kant về chính trị xă hội có duy nhất một hoài băo minh triết cho toàn thể nhân loại, cho mọi người biết đảm nhận phận làm người. Một minh triết cho chúng ta mỗi người thoát ly những không tưởng, những lư thuyết không đâu, một phần nào như thuyết trung dung của đạo Khổng để nhận ra sự hữu hạn của bản thân, nhận ra cái ǵ vừa đúng và cái ǵ không quá viển vông trong ước vọng của một công dân trong xă hội.
Người, con vật có lư tính, biết suy tư thông hiểu rằng chỉ có thể tồn tại và phát triển với cộng đồng. Sự kiện tất yếu của đời sống cộng đồng là tổ chức xă hội có hệ thống có trật tự. Cái nghịch sự tự nhiên (antinomie) là mỗi người lại là một “chủ thể siêu thoát” (un ego transcendantal) chỉ có thể hiện thành toàn diện với tự do của lư chí. I.Kant hiểu rằng không bao giờ có thể có một vương quốc thánh thiện ở trần gian (un royaume de Dieu sur terre), một xă hội tuyệt vời tương giao và tương hữu, mà công dân lại tự thấy hạnh phúc tự do và không cảm thấy trật tự xă hội là một gánh nặng phải đeo mang. Minh triết của I.Kant dung ḥa, đối diện cái nghịch sự tự nhiên đó.
Chính bản thân con người cũng là một nghịch sự. Với lư tính, mỗi người là một chủ thể siêu thoát, nhưng vẫn chịu sự đ̣i hỏi của xác thịt, cuồng nộ dục vọng, ham muốn không đâu, tư hữu chiếm đoạt, tự kiêu leo đầu kẻ khác. Cho nên nh́n qua lịch sử của nhân loại, hí trường nhân sinh thế giới, ta thường phải thấy đây đó “những điên rồ, mù quáng tham vọng, độc ác tàn bạo, tư thù, quá khích phá hoại” (I.Kant).
Tuy nhiên với lư tính, con người biết suy tư. Triển khai với lịch sử, I.Kant nhận định có sự tiến bộ của những cá nhân, tự kiềm chế những lệch lạc bất tất của xác thịt. Bản năng dục t́nh (l’instinct sexuel) không c̣n là bản năng của súc vật, chỉ thỏa măn xác thịt trong phút chốc, mà là với tư duy để lại dư âm t́nh cảm, biến sự đ̣i hỏi xác thịt thành lời t́nh tự của t́nh yêu. Hay nữa với suy tư, các cá nhân cũng tự hiểu rằng sống cộng đồng, ngoài ra chấp nhận những trật tự cốt yếu của xă hội, c̣n phải biết tử tế và lễ độ, dù có thể không được trả đáp như thế bởi một số người xung quanh, nhưng vẫn là một điều kiện tất yếu để cuộc sống của chính minh cao sang và trang trọng
Đó là nhận định triết lư về sự hiện thành của cá nhân từng người. Nhận định triết lư (philosopher) không phải là từ học hỏi những văn bản lư thuyết triết học xưa và nay, mà là suy luận với lư tính của chính ḿnh, chính ḿnh hiện thành trong gịng lịch sử của nhân loại. Suy luận về chính trị xă hội, con người có thể tự hỏi “lịch sử xă hội của loài người bắt đầu từ đâu và sẽ trở về đâu”; theo I.Kant đó là câu hỏi siêu h́nh học (métaphysique, không có giải đáp) của lư trí, không khác ǵ tự hỏi “có phải loài người là sáng tạo của thượng đế và tới một ngày nào đây sẽ bị hủy diệt”. Theo I.Kant, suy diễn về chính trị xă hội, cũng chính là suy diễn về sự hiện thành sinh động của loài người. Khái niệm xă hội, không khác ǵ khái niệm “loài người”, một tổng thể hỗn hợp brown-ian, tồn tại với thời gian, có thăng trầm, có khủng khoảng, có thảm họa, có đấu tranh, có nhầm lẫn, có tội ác…
Tuy nhiên, ta cũng có thể tự hỏi theo gịng lịch sử, xă hội loài người có tân tiến hay càng suy đồi. Nh́n qua lịch sử, ta có thể nghĩ xă hội tân tiến. Nhưng làm sao tân tiến măi được, v́ xă hội tân tiến là càng ngày lại càng phải phù hợp với nguyện vọng của công dân, những chủ thể tự do với nhu cầu luôn luôn thêm phức tạp và đa dạng. Xă hội có thể tân tiến, nhưng theo I.Kant nhận định, không có một hệ thống xă hội nào có thể đảm bảo ngày mai xă hội sán lạng hơn và không rơi vào một thảm họa hay một khủng khảo nào, do luật bù trừ của thiên nhiên, do nhầm lẫn mù quáng của chính con người. Phận làm người, làm công dân của xă hội, cũng như trong cuộc sống của chính ḿnh điển h́nh như tảng đá Sisyphe chúng ta cứ phải khuân vác măi lên cao để rồi lại để lăn xuống chân đồi, cùng xă hội thăng hoa rồi lại phải t́m cách thoát khỏi sự suy đồi, sự khủng khoảng tinh thần hay vật chất.
Nhưng không v́ thế mà chán chường thoái vị. Minh triết của I.Kant chính yếu là triết lư chính trị, một minh triết con người phải có để duy tŕ hiện thành sinh động tự do và hợp lư. Hợp lư trong cái nghĩa suy tư, ư thức với lư tính sự phù du, bất lực của bản thân, nhưng t́m ra sự sáng tạo vượt qua sự tù túng cổ hủ trong từng giây phút hiện sinh. Minh triết vượt qua mọi đại ngôn lư thuyết, thật sự tức thời hiện đại, đối diện và diễn giải với nghệ thuật, với lẽ phải của tâm tư lư chí mọi hiện tượng, lêch lạc hay bất tất, mọi thử thách của cuộc đời riêng tư và xă hội.
Để kết luận, tôi xin nhắc lại lời I.Kant nhắn nhủ những chính trị gia, những kẻ đoạt được quyền uy lănh đạo th́ hăy tôn trọng với lương tri những quy luật thực tế của xă hội, trước những hiện tượng hiện thành xă hội phải biết thu nhận lẽ phải, lắng nghe ư từ minh triết của những triêt gia đồng hành, vượt qua những nhầm lẫn, nhận ra sự thật từ bỏ những giả dối, những mù quáng của chính bản thân.
C̣n riêng chúng ta mỗi người hăy có hoài băo siêu thoát và ôm mang lương tri thiện chí, quy luật đạo đức của công dân một xă hội, một đất nước:
“Bầu trời đầy sao trên đầu tôi
Và quy luật đạo đức ở trong tôi” (I.Kant)
1*) Karl Jaspers: Les Grands philosophes : Kant - 2009,Librairie Plon-Paris
Tháng 5.2012
Ngô Văn Tao
http://www.gio-o.com/NgoVanTao.html
© gio-o.com 2012