John E. Wills, Jr.

University of Southern California

ĐẠI THANH VÀ

CÁC LÂN QUỐC PHƯƠNG NAM, 1760-1829:

Các Khuynh Hướng Trường Kỳ Và

Sự Phục Hồi Từ Cuộc Khủng Hoảng ¹

Ngô Bắc dịch

Lời người dịch:

       Bài dịch dưới đây là bài giảng tại các trường đại học danh tiếng trên thế giới vì thế nó có văn phong nói, chứ không phải văn viết để ấn hành.  Tác giả, giáo sư John E. Wills, Jr. là một chuyên viên về các quan hệ ngoại giao của Trung Hoa với các nước Âu Châu thời cận và hiện đại.  Bài giảng ghi nhận vắn tắt các khám phá của tác giả từ các tài liệu ở Văn Khố Lịch Sử Trung Hoa tại Bắc Kinh, về mối quan hệ của nhà Thanh với Việt Nam trong thời kỳ Tây Sơn và khởi đầu nhà Nguyễn.  Đây hẳn phải là một nơi mà các nhà nghiên cứu Việt Nam cần tìm đến.

       Đối chiếu với sử liệu về phía Việt Nam cho thời kỳ này, người dịch có trích dẫn nơi phụ chú một văn thư điển hình của Hoàng Đế Quang Trung Nguyễn Huệ gửi Phúc Khang An, Tổng Đốc Lưỡng Quảng khi đó, bày tỏ thái độ của Nhà Vua đối với “tàu lạ” xuất hiện ngoài biển đông.  Mời độc giả theo dõi.

*****

       Hơn hai mươi năm qua [bài giảng tại các trường đại học danh tiếng trên thế giới này được tác giả viết ra vào năm cuôi thế kỷ thứ 20, chú của người dịch], khi chúng ta mang quốc gia trở lại sự xem xét của chúng ta về sự thay đổi lịch sử trên quy mô rộng lớn, ² chúng ta đã chỉ chú trọng một cách sai lạc vào các quan hệ liên-quốc gia (inter-state).  Các giải trình về sự xuất hiện ngẫu nhiên của trật tự đa quốc gia (multi-state) Âu Châu thời ban sơ hiện đại ³ đã không thể nào tránh khỏỉ lỗi lầm đó.  Tôi đã không tìm thấy bất kỳ điều gì với chi tiết hay có tính cách phân tích về các phương thức quan hệ ngoại giao của các đế quốc Ottoman, Safavid, hay Mughal, nhưng đến nay tôi vẫn chưa tìm tòi một cách thật khổ nhọc.  Các học giả về Nhật Bản thời ban sơ hiện đại không thể không đếm xỉa đến các chiều kích quan hệ ngoại giao trong sự biến thể gây kinh ngạc của nó, từ một vương quốc của các đại danh gia phân tranh (warring daimyo) đón tiếp các tàu [hải tặc] phi pháp của Bồ Đào Nha và có phái các chiếc đội thuyền của chính họ ra nước ngoài thành một vương quốc tản quyền nhưng được kiểm soát chặt chẽ, và không lãnh vực nào đáng ngạc nhiên hơn là các quan hệ ngoại giao của nước này. ⁴

       Và rồi hiện ra vấn đề về Trung Hoa và hệ thống triều cống của nó.  Tôi đã từng thắc mắc về câu hỏi này khoảng gần bốn mươi năm và tôi vẫn chưa hiểu rõ về nó.  Trong năm 1959, tôi có viết bài tham luận đầu tiên của mình về sứ đoàn Hòa Lan tại Bắc Kinh trong các năm 1655-1657, được đón tiếp và quản lý như một sứ đoàn mang cống phẩm sang, bởi tác giả John King Fairbank, người mà các bài viết đã làm quá nhiều điều để gán cho khái niệm về một hệ thống triều cống kéo dài cả nghìn năm một chỗ đứng quan trọng trong khối công chúng đọc Anh ngữ nhưng chỉ có một quỹ tư tưởng giới hạn về lịch sử Trung Hoa.  Từ ấn phẩm quan trọng đầu tiên của tôi, trong tập văn bản hội nghị của [giáo sư] Fairbank nhan đề The Chinese World Order (Trật Tự Thế Giới của Trung Hoa), cho đến một bản tin viết vội gần đây, ⁵ tôi đã thực hiện vài sự cố gắng để lập luận rằng hệ thống triều cống không phải là khái niệm chủ yếu tốt nhất cho việc dõi tìm tính liên tục và sự thay đổi trong các quan hệ ngoại giao của Trung Hoa thời tiền hiện đại (pre-modern).

HỆ THỐNG TRIỀU CỐNG LÀ GÌ?

       Một phiên bản tiêu chuẩn của câu chuyện về hệ thống triều cống là một văn bản nào đó tương tự như dưới đây: từ thời nhà Hán ban sơ (khoảng 100 trước Công Nguyên) cho đến Cuộc Chiến Tranh Nha Phiến (1839-1842), nguyên tắc của các quan hệ ngoại giao của Trung Hoa là hệ thống triều cống.  Trong hệ thống này, mọi chính thể ngoại quốc mà nhà lãnh đạo hay các thần dân muốn có các quan hệ với Trung Hoa phải khứng chịu các nghi lễ theo đó các nhà lãnh đạo phi Trung Hoa bị đối xử như các thuộc hạ đến triều cống vị Con Trời (Thiên Tử: Son of Heaven), và phải tuân theo các định chế xuyên qua đó cơ quan thư lại của triều đình tìm cách quản trị mọi khia cạnh của các quan hệ ngoại giao, kể cả mậu dịch, với một loạt các quy tắc đơn phương nhắm vào các sứ đoàn triều cống thường lệ.  Bất kỳ ai không hoàn toàn quên lãng hay phản kháng các chiều hướng gần đây trong việc nghiên cứu lịch sử Trung Hoa (hay nhiều ngành khác của lịch sử) sẽ thấy không thoải mái với một khái niệm lưu giữ nhiều phong vị của các hình ảnh về một “Trung Hoa không thay đổi” đã bị vứt bỏ từ lâu trong việc nghiên cứu về chính phủ, xã hội, kinh tế, và văn hóa Trung Hoa, một khái niệm từng là phần nổi bật trong một sự tường thuật chủ yếu về một nước Trung Hoa bị bôi nhọ trong truyền thống và ảo tưởng, đến nổi không thể nhận ra được, chứ đừng nói đến việc đối đầu với, các sự thách đố của hệ thống đa quốc gia hiện đại và nền kinh tế kỹ nghệ thế giới.  Học thuật gần đây, hãy còn quá mỏng manh về căn bản nhưng có phẩm chất tuyệt hảo, cho thấy rõ ràng rằng khái niệm về một hệ thống triều cống nghìn năm đã bị triệt hạ bởi kiến thức thực nghiệm thích đáng trong nhiều thời kỳ khác nhau, cũng như bởi sự bực dọc có tính chất phê bình văn hóa của chúng ta.  Mọi thành phần trong câu chuyện nghìn năm – tính liên tục, tiêu điểm nhắm vào tính thượng đẳng nặng về lễ nghi, một khuynh hướng quản trị thư lại đơn phương, ngay cả các ảo tưởng – có thể khả dĩ chấp nhận được trong một số thời kỳ và một số quan hệ.  Nhưng chỉ trong vòng một thế kỷ của nhà Minh, khoảng từ 1425 đến 1550, một hệ thống triều cống nhất thống mới cung cấp một khuôn khổ cho tất cả các quan hệ ngoại giao của Trung Hoa.  Trong sự quản trị phức tạp các quan hệ ngoại giao bởi các nhà cai trị Mãn Châu tinh tế của nhà Đại Thanh, từ 1644 cho đến sau 1800, khuôn khổ hệ thống triều cống đã không có tính cách trung tâm đối với sự quản trị thành công các quan hệ bán-ngoại giao (semi-foreign relations) phức tạp với các dân tộc chính của vùng Nội Á Châu (Inner Asia) – người Mông Cổ, người Uighurs [Duy Ngô Nhĩ ở Tân Cương, chú của người dịch], người Tây Tạng – dưới các hình thức của bà quyền Mãn Thanh trong thực chất hơn là các hình thức đã từng được cung cấp bởi các quan hệ trong hệ thống triều cống với vùng Nội Á.  Gần như không có gì liên hệ đến sự quản trị mậu dịch Âu Châu khổng lồ tại Quảng Châu, các vấn đề chính sách được nêu lên bởi sự hiện diện của các giáo sĩ Công Giáo La Mã, hay các quan hệ với Nga.

       Nồ lực trọng yếu nhất của tôi để đưa ra lập luận này được gói ghém quanh một quyển sách về hai sứ đoàn Hòa Lan và hai sứ đoàn Bồ Đào Nha tại triều đình nhà Thanh thủa ban sơ, dựa phần lớn trên các nguồn tài liệu bằng Âu ngữ, xem xét chúng một cách cảnh giác với nhiều câu hỏi về lịch sử nhà Thanh trong đầu, cung cấp nhiều sự trình bày rậm rạp về các phương thức của sứ đoàn triều cống không được cung ứng ở nơi khác. ⁶ Đây không phải là một lối công bố sẽ lôi cuốn nhiều sự chú ý.  Các cuộc đấu tranh của tôi với chủ đề này vẫn cần đến các chiều kích đối chiếu, đặc biệt với các phương thức của các đại đế quốc khác.  Tôi nghĩ chúng ta sẽ tiếp tục nhận thấy rằng điều hữu ích để tổ chức sự hiểu biết của chúng ta về các quan hệ ngoại giao Trung Hoa thời tiền hiện đại bao quanh một khái niệm về tính phòng vệ của một quốc gia đế quốc thống nhất chống lại các mối nguy hiểm được đặt ra bởi các liên minh thù hận với các quyền lực cấp miền và “các người Trung Hoa phản quốc” [Han jian, tức Hán gian, như sẽ được giải thích bên dưới, chú của người dịch] yếu kém hơn, các sự thuyết giảng ngoại lai, và nhiều thứ khác.  Một cách nhìn vào định chế sứ đoàn triều cống là nhìn nó chính yếu như một sự phòng vệ chống lại các sự vi phạm tính tối thượng về nghi lễ của triều đình đế quốc.  Phải chăng Bức Trường Thành là một biểu tượng giá trị, thường bị hiểu lầm, cho tính chất phòng thủ của Trung Hoa?

       Đọc với sự cảnh giác các văn khố phi-Trung Hoa (non-Chinese) chắc chắn có sự hữu dụng của nó, nhưng nó không thay thế cho việc đọc những gì mà giới tinh hoa Trung Hoa (hay đúng hơn nhà Thanh đa chủng tộc) đã phải nói đên.  Các nguồn tài liệu ấn hành có tính cách lý tưởng hóa cao độ và mang tính hệ thống thư lại.  Chúng ta sẽ tìm thấy những gì nếu chúng ta đọc các tài liệu viết tay ghi lại các sự bàn thảo của các nhà lãnh đạo Thanh triều?  Trong năm 1985, tôi đã đăng ký với Viện Văn Khố Lịch Sử Thứ Nhất của Trung Hoa (Zhongguo Di’yi Lishi Danganguan 中国第一历使档案馆) tại Bắc Kinh để tìm kiếm tài liệu cho các đề tài thế kỷ thứ mười bẩy của tôi và chỉ tìm thấy rất ít.  Năm 1999 tôi quay trở lại Các Văn Khố ở Bắc Kinh, quyết tâm đi tìm các bộ tài liệu đủ đồ sộ và phức tạp để mang lại cho tôi một điều gì đó khiến mình phải suy tư.  Các văn khố phong phú hơn nhiều sau khoảng 1720.  Tôi không muốn dính líu đến các sự phức tạp trong các chính sách của nhà Thanh đối với vùng Nội Á.  Tôi đã nghĩ – và thấy mình đúng – rằng tôi sẽ tìm một số tài liệu về các quan hệ đối với các nước Âu Châu, nhưng không đủ để cho tôi nhiều cái nhìn thấu triệt mới mẻ.  Vì thế tôi đã quyết định để xem những gì tôi có thể tìm được về hai mối quan hệ quan trọng với phương nam, những quan hệ với Xiêm La (Thái Lan ngày nay), và với An Nam, nước sở đắc tên gọi ngày nay là Việt Nam, trong giai đoạn cuối cùng của các cuộc thương nghị mà tôi nghiên cứu.  Tôi đã được tưởng thưởng một cách mỹ mãn.  Tôi đã đọc – trên vi phim; đối với sự khảo sát thông qua đầu tiên này, tôi thấy không cần phải đòi xem các bản gốc, thường là điều khả dĩ – trên một nghìn tài liệu, các bản văn chỉnh tề được trình lên để xin quyết định của nhà vua và đôi khi được tô điểm với các ý kiến khó đọc bằng mực đỏ chỉ có một mình nhà vua sử dụng (Zhupi zouche) [tức các bản có chữ vua phê bằng son đỏ hay châu bản, chú của người dịch] và các bản sao mau chóng được thực hiện tại các văn phòng ngoại vi các văn kiện được gửi trình lên hoàng đế, bao gồm, một cách khá kỳ lạ, một số văn bản nguyên gốc nhận được từ các Quốc Vương Xiêm La và An Nam (Lufu zouche). ⁸ Tôi cũng có được các lợi lộc phụ trội quan trọng của việc giao du với một thế hệ mới các sinh viên cao học về lịch sử nhà Thanh, người Trung Hoa và ngoại quốc, và của việc dạo bước trên các đường phố của thành phố vĩ đại và hòa nhập với người dân tuyệt diệu của nó.

       Có một sự mia mai dễ chịu ở đây.  Điều then chốt cho sự phê bình của tôi về hệ thống triều cống như một khái niệm chủ yếu rằng các phần quan trọng trong các quan hệ ngoại giao của nhà Thanh đã chỉ có ít hay không có quan hệ gì với định chế của sứ đoàn triều cống.  Nhưng các quan hệ với Xiêm La và An Nam lại rất nhiều phần nằm trong hệ thống triều cống.  Nhiều sự khiếm khuyết của hệ thống triều cống như một khuôn khổ cho các quan hệ ngoại giao có thể được nhìn thấy một cách rõ ràng trong trường hợp An Nam.  Nhưng các quan hệ với Xiêm La được quản trị với các tin tức tốt hơn nhiều về chính thể ngoại quốc và về sự cấu tạo chính sách thực tiễn hơn nhiều so với phần lớn các trường hợp của hoạt động ngoại giao trong hệ thống triều cống.  Và trong một trường hợp tích cực như thế, các sự khiếm khuyết căn bản của hệ thống càng được làm nổi bật rõ nét hơn.

TRƯỜNG HỢP XIÊM LA

       Các biên giới hiện đại của Vân Nam, gần như đúng theo những gì được tuyên xác nhưng không luôn luôn được kiểm soát bởi nhà Thanh, bao gồm một nhóm dân người Tai [ tức sắc dân Thái nói chung, chú của người dịch] quan trọng tại khu vực rất thân thiện với khách du lịch được gọi là vùng Xishuangbanna.  Chính thể cổ truyền của các người dân này nằm ở phần ngoại biên của các chính thể được xây đắp một cách lỏng lẻo đã xuyên suốt mãi đến tận vùng trung tâm Xiêm La bao quanh khu Bangkok hiện đại.  Nhưng quan hệ của nhà Thanh với Xiêm La nói chung là một vấn đề mậu dịch hàng hải và về các sứ đoàn được phái đi bằng đường biển.  Từ hồi đầu thế kỷ thứ mười lăm, các nhà vua của Xiêm La, với kinh đô của họ tại Ayutthaya không mấy xa Bangkok, đã phát triển và kiểm soát hoạt động mậu dịch như một nguồn lợi tức mang lại cho họ một lợi thế chính trị trên các lãnh tụ cấp miền khác có nguồn tài nguyên chính là các khoản trưng thu của các người lính trên các vùng đất trồng lúa đông dân.  Những người Trung Hoa tạm trú và định cư tại Xiêm La có thể bắt đầu thích nghi vào xã hội Xiêm La, với nền nông nghiệp trồng lúa gạo của nó, Phật Giáo, và chế độ quân chủ trong thực chất, mà không phải đối đầu với bất kỳ sự khác biệt nào lớn lao như các vấn đề mà họ gặp phải tại các xã hội theo Hồi Giáo. ⁹ Các nhà vua Xiêm La thường tuyển dụng các thương nhân Trung Hoa cư trú làm Phra Klang, các bộ trưởng hoàng triều phụ trách ngoại thương. ¹⁰ Trong thế kỷ thứ mười lăm, mậu dịch đi kèm các sứ đoàn triều cống là hình thức duy nhất của mậu dịch hoàn toàn hợp pháp tại các hải cảng Trung Hoa; theo đó nó luôn luôn được tạo kiều kiện dễ dàng và được miễn nhiều sắc thuế.  Từ thế kỷ thứ mười lăm trở đi, các nhà chức trách Trung Hoa thỉnh thoảng ghi nhận rằng sứ giả mang cống phẩm từ Xiêm La có gốc gác từ Trung Hoa.  Một đặc điểm vô cùng quan trọng trong quan điểm Trung Hoa cổ truyền về các quan hệ ngoại giao là một tiêu điểm nhắm vào “người Hán phản quốc” (Chinese traitor: Hán jian: Hán gian) như là một yếu tố then chốt trong bất kỳ mối đe dọa ngoại lai nào, hoạt động từ bên trong để hướng dẫn và cộng tác với các kẻ xâm lăng hay định cư tại một triều đình ngoại quốc và cố vấn triều đình này về chiến lược hay sự tổ chức.  Các người Trung Hoa định cư tại Xiêm La trong thế kỷ thứ mười lăm, khi không có người Trung Hoa nào đi ra nước ngoài bằng thuyền một cách hợp pháp, chắc chắn bị nhìn với một sự nghi ngờ như thế bởi các nhà chức trách triều Minh.  Trong thế kỷ thứ mười tám, các nhà cai trị Thanh Triều đã bắt giam một số người quay về sau các sự tạm trú lâu dài tại Java, và bác bỏ các đề nghị có hành động trừng phạt sau khi có các cuộc tàn sát người Trung Hoa tại đó năm 1740; những kẻ bị tàn sát, đã từ bỏ vương quốc đế triều để sinh sống với người nước ngoài, không đáng được hưởng sự bảo vệ.  Nhưng các kẻ khác quay về từ hải ngoại được tha thứ, ngay dù họ đến như các sứ giả triều cống của các vị Lãnh Chúa của Sulu. ¹¹ Và có đầy bằng cớ từ các nguồn tài liệu văn khố tôi đã đọc và các nguồn tài liệu được sử dụng bởi các người khác rằng các nhà lãnh đạo Thanh triều hoàn toàn thoải mái với sự hay biết là nhiều thương nhân đến Trung Hoa trên các con thuyền triều cống của Xiêm La và quản lý việc mậu dịch của họ nhân danh Quốc Vương Xiêm La là người Trung Hoa, với tên họ Trung Hoa, chứ không buồn dấu diếm dưới danh tính Xiêm La mang nhiều âm tiết xa lạ.  Trong các năm 1742-1743, các người này đã là các trung gian then chốt trong cuộc thương thảo về một loạt chi tiết các khoản khích lệ thuế khóa cho các thuyền mang lại một khối lượng lớn lao về gạo từ Xiêm La.

       Quan hệ vận hành cao độ này trong khuôn khổ hệ thống triều cống đã bị tiêu tan với sự sụp đổ của Ayutthaya trước các kẻ xâm lăng Miến Điện năm 1767.  Một vài văn bản làm chứng về các sự hỗn loạn theo sau đã đến được các hải cảng Trung Hoa và sau cùng đến các văn khố của hoàng triều.  Taksin, một viên tổng đốc một tỉnh của Xiêm La, có cha là một di dân đến từ Trung Hoa, sớm tập hợp sự kháng cự, bao gồm nhiều kẻ khác thuộc dòng dõi Trung Hoa, và đã đẩy lui quân xâm lăng.  Nhưng khi ông tìm kiếm sự thừa nhận từ triều đình nhà Thanh như một quốc vương của Xiêm La, ông được nói trước tiên rằng ông phải cố gắng đi tìm và lập làm vua các hậu duệ của gia tộc cai trị cũ.  Khi các nhà cai trị Thanh Triều được thuyết phục rằng không kẻ nào như thế có thể tìm thấy được, họ đã thừa nhận ông như “chúa của xứ sở” chứ không như một quốc vương một cách chính thức.

       Sự khó khăn là vì các sứ giả của Taksin không phải là các người Trung Hoa xuất cảnh duy nhất thông tri cho các quan chức nhà Thanh về tình hình tại Xiêm La.  Từ khoảng 1700 đã có một căn cứ hải quân và thương mại quan trọng của các người Trung Hoa xuất cảnh tại Hà Tiên, bên bờ phía tây của Châu Thổ sông Mekong, gần như nằm trên biên giới Việt Nam - Căm Bốt ngày nay, được cai trị bởi một chuỗi các thành viên của một gia đình mang họ Mạc. ¹² Năm 1767 nhà cai trị đương thời của Hà Tiên, Mạc Thiên Tứ, có dành chỗ trú náu cho hai hoàng tử thuộc hoàng gia cũ ở Ayutthaya chạy trốn cuộc xâm lăng của Miến Điện, tuyên bố ý định của ông muốn phục ngôi vua Xiêm La cho một trong hai hoàng tử.  Cuộc viễn chinh hải quân của ông sang Xiêm La không đạt được gì.  Taksin, tập hợp các lực lượng của mình tại Chantaburi bên bờ biển phía đông của Xiêm La, tận dụng mọi móc nối của mình trong số nhiều di dân Trung Hoa trong vùng để gây bất ổn cho Hà Tiên, và sau cùng chinh phục nó vào Tháng Mười Một năm 1771.  Trong khi đó, Mạc Thiên Tứ đã phái bốn sứ giả đến Quảng Châu để trình bày sự tường thuật của ông về các biến cố, kể cả các quyền chính thống của các hoàng tử nước Ayutthaya, lên các giới chức trách nhà Thanh, các kẻ đã đáp ứng bằng việc gửi ít nhất ba phái bộ sang Hà Tiên để điều tra.  Tôi không ghi nhận được một dấu vết nào trong các tài liệu nhà Thanh về các biến cố đáng ngờ vực này trong việc thương thảo và chấp nhận tin tức của các di dân xuất cảnh Trung Hoa từ lâu đời.  Tính liên tục trong một sự kế ngôi chính thống tại một vương quốc triều cống luôn luôn được ưa thích càng lâu càng tốt; chắc chắn điều này đã nâng cao sự hấp dẫn của giải pháp cho cuộc khủng hoảng ở Xiêm La mà Mạc Thiên Tứ đã bênh vực.  Chỉ sau khi có sự biến mất của giải pháp này, nhà Thanh mới bắt đầu lượng giá một cách nghiêm chỉnh tư cách chính thống trong lời tuyên xác của Taksin.  Ông ta sau hết được thừa nhận trọn vẹn như quốc vương vào năm 1681, nhưng chưa đầy một năm sau sự tấn phong đó, một liên hiệp các tướng lĩnh của ông đã lật đổ và hành quyết ông ta, nói rằng ông ta bị điên và không thích hợp để trị nước.

       Viên tướng giờ đây xuất hiện tối cao tại Xiêm La trở thành vua Rama I, nhà vua đầu tiên của Triều Đại Chakkri còn trị vì đến nay.  Ông ta có mẹ là người Trung Hoa, và được tường thuật rằng đã trải qua một thời gian khi còn niên thiếu như một đứa con nuôi trong gia đình Taksin.  Nhưng điều đó không giải thích trọn vẹn các điều kiện khác thường theo đó việc lên ngôi của ông được báo cho triều đình nhà Thanh.  Trong một tài liệu cần được khảo sát kỹ hơn, nhưng có lẽ đã được soạn thảo tại Thái Lan bằng tiếng Hoa, ông báo cáo sự từ trần của người cha yêu quý của ông, Taksin, và tuyên bố rằng tại giường bệnh, Taksin “đã khuyến khích tôi cai trị với sự chăm lo, đừng thay đổi trật tự cũ, lo lắng cho chủ quyền lãnh thổ của chính chúng tôi và tôn kính Thiên Triều”. ¹³ Nhóm chữ tôi đã phiên dịch “lãnh thổ chủ quyền” là từ ngữ rất cổ “ sheji: có nghĩa, các bàn thờ tế trời và hạt lúa gạo” (altars of earth and grain).  Nếu tài liệu này được soạn thảo tại Xiêm La – nó có một dấu ấn khắc chữ Xiêm, vô cùng phi-Trung Hoa, đóng trên bao thư của nó – nó hẳn phải được viết bởi một thành viên bác học trong cộng đồng Trung Hoa ở đó, và tôi ngờ rằng đó là kết quả của một quyết định bởi giới lãnh đạo Trung Hoa nhằm che dấu triều đình kiểu thay đổi nhà cai trị, đã dẫn đến các sự trì hoãn lâu đến thế việc thừa nhận trọn vẹn sau khi có sự sụp đổ của Ayutthaya.  Rama I đã sử dụng cùng tên họ bằng tiếng Trung Hoa là Taksin-Zheng, với tất cả các âm vang cả của đô đốc thái giám Trịnh Hòa và các nhà lãnh đạo trung thành với nhà Minh.  Các hậu duệ của ông tiếp tục sử dụng nó và duy trì các quan hệ triều cống tích cực với nhà Thanh mãi cho đến năm 1855.

TRƯỜNG HỢP AN NAM

       Các tài liệu nhà Thanh lập lại nhiều lần sự mô tả An Nam như một trong các nước triều cống ngoan ngoãn và trung thành nhất”.  Từ sự thành lập Triều Đại nhà Lê khi quân xâm lược nhà Minh bị đánh đuổi ra khỏi An Nam năm 1427, văn hóa tinh hoa nói chung được đánh dấu bởi các sự chuyển đổi liên tục hướng đến các kiểu mẫu Trung Hoa về mặt văn hóa và chính quyền.  Trong thế kỷ thứ mười sáu, các sự hỗn loạn hoàn toàn khác thường với việc trổi dậy của họ Mạc, sự tiếm ngôi tối hậu của dòng họ này, sự ưng thuận một phần của nhà Minh trong đó, và sự tranh dành của họ Nguyễn (miền nam) và họ Trịnh (miền bắc) trên sự kiểm soát vua Lê bù nhìn [rois fainéants, tiếng Pháp trong nguyên bản, chỉ các ông vua chi giữ hư vị, không thực quyền, chú của người dịch], đã đẩy các phe phái An Nam đến sự lựa chọn các uyển từ Trung Hoa cho tư cách thừa kế chính đáng và tính chính thống về văn hóa: tình trạng nghịch lý đã được giải quyết sau năm 1644 trong sự thừa nhận của nhà Thanh dành cho nhà Lê trung hưng dưới quyền bá chủ của họ Trịnh, và thu hồi sự thừa nhận đối với chế độ nhà Mạc còn rơi rớt tại vùng biên giới phía bắc An Nam.  Chế độ họ Nguyễn sống sót với sự độc lập trọn vẹn trong thực tế tại bờ biển miền trung, tiến bước vững chắc xuống Châu Thổ sông Mekong, hoàn toàn nằm bên ngoài tầm nhìn của nhà Thanh.  Các vua Lê đã phái các sứ đoàn triều cống thường lệ, câu nệ trong sự sử dụng các ấn tín và thuật ngữ (phán đoán theo các ngutyên bản được bảo tồn tại Các Văn Khố Bắc Kinh), và đã soạn thảo các văn thư triều cống của chính họ cùng các tài liệu đính kèm bằng văn từ Trung Hoa hoàn toàn đáng nể phục.

       Các vấn đề được thương thảo giữa An Nam và nhà Thanh mang nội dung quan trọng và khác xa với các sự thoải mái và các nghi lễ ngoại giao của mỗi bên, trên một biên giới dài và gần như không thể quản lý được gồm các con sông và các rặng núi, các bộ lạc vùng đồi núi với các liên hệ ở cả hai bên biên giới, các nhà mậu dịch qua lại trên các đường mòn hợp pháp và bất hợp pháp, và các người thợ mỏ Trung Hoa di chuyển vào các khu vực biên cương của An Nam.  Nhà chức trách Thanh Triều biết rõ rằng họ đã làm tất cả những gì có thể làm được để kiểm soát lãnh thổ về phía bên biên giới của họ khi nó bị tràn ngập bởi các thợ mỏ và các nông dân vùng biên cương, thường xâm lấn và đụng độ với các bộ tộc miền núi.  Trong các năm 1725-1728, nhà Thanh đã phải quyết định về những gì phải làm đối với một sự xâm lấn quan trọng của An Nam dọc theo biên giới với Vân Nam.  Trên một quãng biên giới quan trọng, bên An Nam đã lợi dụng các sự xáo trộn cuối thời nhà Minh và sự chuyển tiếp Minh-Thanh để di chuyển các hàng rào biên giới trước tiên 80 lý [li, tiêng Hán trong nguyên bản, tức dặm, chú của người dịch], và sau đó thêm 40 lý  nữa – tổng cộng 120 lý hay khoảng 40 dặm Anh- sâu vào đất của Vân Nam.  Có các mỏ bạc nhiều triển vọng tại khu vực này.  Các quan chức nhà Thanh đã sẵn đồng ý rằng họ không nên tìm cách lấy lại 80 lý, nhưng nhấn mạnh rằng họ có các văn kiện chứng minh rằng 40 lý kia đã từng hoàn toàn nằm dưới sự quản trị của nhà Thanh.  Nhưng Quốc Vương An Nam đã không từ bỏ sự tuyên xác của ông trên khu vực này.  Binh sĩ được tập họp ở cả hai bên.  Một trong những quan chức quan trọng báo cáo từ Vân Nam vào lúc này là Ertai, một trong các quan chức có khả năng nhất của đế quốc và là người thân tín của Hoàng Đế Yongzheng (Ung Chính) đáng nể sợ.  Sau cùng ông thông báo cho vị hoàng đế rằng phần đất đó không đáng để phải đánh nhau.  “Nếu chúng ta chiếm được đất, chúng ta sẽ không có khả năng phòng thủ nó; nếu chúng ta chiếm dân, chúng ta sẽ không thể sử dụng họ được.” ¹⁴ Nhà vua An Nam đã phái các quan chức đến đón mừng, với đại lễ, chỉ dụ của hoàng đế nhường lại đất đai, và vấn đề đã được giải quyết. (*a)

       Các tài liệu nhà Thanh có nhậr kỳ từ khoảng 1739 đến 1775 cung cấp các sự tường thuật chi tiết ít nhất chín vụ rối loạn hay nổi loạn quan trọng tại miền viễn bắc của An Nam.  Một số trong các vụ này được nối kết một cách văn vẻ với các sự căng thẳng tại triều đình An Nam, kêu gọi sự loại bỏ các vị Chúa độc tài họ Trịnh.  Các vụ khác biểu lộ sự chống đối của họ đối với triều đình phương bắc bằng cách sử  dụng các người có họ Mạc, quyền lực bị hất cẳng ở miền bắc, hay họ Nguyễn, đối thủ miền nam của chế độ Lê-Trịnh.  Nhiều vụ liên hệ đến các dân tộc miền núi, các kẻ có các móc nối riêng của chính họ ngang qua biên giới, và các kẻ qua lại biên giới với mục đích mậu dịch hay khai mỏ.  Không vụ nào trong các sự rối loạn này đặt ra một sự đe dọa trực tiếp đến sự ổn định cho chính các khu vực biên giới của nhà Thanh, nhưng các nhà chức trách Thanh Triều lo ngại rằng chúng có thể phát triển thành tình trạng nào đó rộng lớn hơn, đặc biệt nếu có các phần tử khuynh đảo hay tội phạm tại Trung Hoa dính líu vào các vụ này hay nếu các quan chức biên giới Thanh Triều bị quyến rũ để nâng cao quyền lực của chính họ bằng việc can thiệp.  Trong tất cả các thông tin của họ về các biến cố này, các quan chức nhà Thanh đã canh chừng bất kỳ sự liên hệ nào của các “Hán gian”.  Câu trả lời của họ đối với bất kỳ trường hợp khẩn cấp nào là đóng cửa biên giới – một việc gần như bất khả bởi có quá nhiều con đường mòn trên vùng rừng núi.   Tên gọi các dân tộc – Miao (Mèo), Dao – và các họ rất khác thường trong Hán tự có thể là các dấu hiệu chỉ các nhóm chủng tộc đôi khi đã xuất hiện trong các cuộc thảo luận này, nhưng các quan chức nhà Thanh, các kẻ suy nghĩ rất nhiều về các vấn đề cai trị các vùng núi đa dạng về chủng tộc ở các tỉnh Quảng Tây, Quý Châu, và Vân Nam, không có vẻ đã đặt tiêu điểm thật kỹ càng vào các khó khăn đặc biệt của các sự ràng buộc chủng tộc xuyên biên giới.  Các nhà vua An Nam thường tìm thấy các chính sách này của nhà Thanh sự tâm đắc, bởi ít nhất chúng khước từ các kẻ nổi loạn An Nam nơi trú náu trong lãnh thổ nhà Thanh.  Nhà Thanh có các thủ tục thường lệ cho sự dẫn độ các tội phạm về An Nam.

       Trường hợp xáo trộn được lưu trữ tài liệu đầy đủ nhất tại khu vực biên giới miền bắc đã xảy ra trong năm 1775.  Nó liên can không phải đến quân nổi loạn An Nam, mà tới các thợ khai mỏ bạc gốc Trung Hoa, khoảng năm nghìn người trong họ ở một khu vực khai mỏ.  Khi cuộc đụng độ lan tràn trong họ, triều đình An Nam đã phái binh sĩ sang để vãn hồi trật tự.  Người Trung Hoa chạy trốn về phía biên giới của họ.  Nhưng khi họ đến đó tất cả đều bị bắt giữ.  Các kẻ ít nhiều tham gia một cách vô tình được gửi lại về quê quán của họ, với các chỉ thị cho các quan chức địa phương phải canh chừng họ. 63 kẻ bị xem là cầm đầu các vụ quấy rối bị gửi đến Thung Lũng Ili [?] mãi vùng tây bắc xa xôi làm nô dịch trong quân đội.  903 kẻ khác bị gửi tới aerTmqi [? nhiều phần do lỗi khi sắp chữ, không rõ chỉ địa phương nào, chú của người dịch]], không thật xa xôi nhưng đúng là sẽ không thoải mái cho các kẻ đã sinh sống dọc theo hạ chí tuyên [Tropic of Cancer,chỉ vùng nhiệt đới, gần xích đạo, chú của người dịch], làm các dân  định cư  quân sự.   

       Từ năm 1773 trở đi, An Nam bị mắc vào một loạt các cuộc nội chiến tàn phá và khốc liệt khởi sinh bởi cuộc Nổi Dậy Tây Sơn, có tính chất quân sự, bênh vực dân chúng, chống giới quan lại, thù ghét các di dân Trung Hoa nắm giữ thị trường độc quyền, và bởi các nông dân chịu thuế.  Không bao lâu, quân Tây Sơn, nhà Trịnh, và chế dộ nhà Nguyễn bị kẹt trong một sự đối đầu sát cạnh nhau tại khu vực Huế-Đà Nẵng.  Về sau, quân Tây Sơn thoát ra để chinh phục phần lớn miền nam, nhưng họ Nguyễn tìm cách sống sót được và sau rốt thiết lập một khu căn cứ địa quan trọng ở Đồng Nai tại khu vực Sàigòn ngày nay.  Các nhà lãnh đạo Thanh Triều đã có một số chứng từ hay ho về các giai đoạn của cuộc tranh đấu này từ các người Trung Hoa đã từng ở đó và ngay cả phục vụ như các quan chức dưới tay Chúa Nguyễn, nhưng họ đã không biết dùng để  làm gì.

Sau này, trong năm 1787, nhà Tây Sơn tiến ra bắc và chiếm giữ kinh đô nhà Lê (Hà Nội ngày nay).  Vị vua nhà Lê cuối cùng đã xuất hiện cùng với đoàn tùy tùng của ông tại biên giới Quảng Tây, và được cho trú náu.  Các lời thỉnh cầu giúp đỡ của ông để dành lại ngôi vua đã nhận được sự đáp ứng đáng kinh ngạc, theo đó sự cẩn trọng thông thường của các nhà lãnh đạo Thanh Triều đã bị vứt bay theo gió.  Trong vòng mười ngày khi các tin tức về các biến cố này đến được Bắc Kinh, các mệnh lệnh đã được đưa ra cho một cuộc xâm lăng quy mô.  Tôn Sĩ Nghị (Sun Shiyi), tổng đốc Quảng Đông và Quảng Tây, đã đề nghị cuộc viễn chinh và sẽ chỉ huy cuộc viễn chinh này, nhằm thu đoạt sự vinh quang vĩ đại cho chính ông ta và cho triều đại.  Họ Tôn là một phụ tá thân cận của nhân vật nhiều tai tiếng, Hòa Khôn (Heshen), một kẻ quyền thế lớn lao tại triều đình trong các năm này.  Các chiến dịch quân sự nằm trong số các vụ làm ăn béo bở nhất của phe đảng Hòa Khôn.  8000 quân của họ Tôn gặp ít sự kháng cự, và đã tiến vào kinh đô An Nam trong vòng chưa đầy một tháng.  Sau đó họ bắt đầu hiểu rằng họ chưa hoàn tất cuộc chinh phục của mình, rằng đã có các trung tâm quyền lực quan trọng khác nằm xa hơn hàng trăm dặm về phía nam.  Họ đã thua nhiều trận trên đường rút lui, nhưng xem ra vẫn trở về được với khoảng 5000 nguời trong số 8,000 quân của họ [sic].  Các sự dàn xếp phức tạp đã được thực hiện để Nguyễn Huệ, vua Tây Sơn, nhún mình xin sự ân xá của triều đình, và để được chấp nhận như một kẻ triều cống.  Khối lượng văn thư về các sự dàn xếp này cho thấy rõ ràng rằng tiết mục này đã thực sự là một bối rối lớn lao cho triều đình nhà Thanh. (*b)  Các lễ nghi phức tạp và nhiều âu lo tiếp theo sau là một phần quan trọng trong khung cảnh có sự tiếp đón của triều đình nhà Thanh dành cho sứ đoàn Macartney năm 1793.

Tại miền nam, chế độ nhà Nguyễn còn sống sót bắt đầu dành được sức mạnh chống lại nhà Tây Sơn.  Nó đã có một bộ phận hải quân hùng mạnh, và đôi khi các hạm đội của chúa Nguyễn đã xuất hiện mãi ở phương bắc, đến tại Hải Nam, thuộc lãnh thổ đế quốc nhà Thanh.  Từ khoảng 1797, có khá nhiều tin tức trong các văn khố nhà Thanh về các bước tiến triển dọc bờ biển này.  Nguyễn Ánh, vị chúa của quyền lực đang lên này và là Hoàng Đế Gia Long vị lai của triều đại nhà Nguyễn mới, đã tìm kiếm sự thừa nhận riêng biệt từ nhà Thanh trong khi ông còn đang đánh nhau với nhà Tây Sơn.  Nhà Thanh đáp ứng một cách cẩn trọng, nhưng bắt đầu tự hỏi họ sẽ làm gì nếu vị chúa của Đồng Nai (Nguyễn Ánh) sẽ chiến thắng toàn diện.  Chính vì thế, khi ông ta chinh phục miền bắc năm 1802, hoàn tất cuộc chiến thắng của mình trên nhà Tây Sơn, ông ta đã sẵn sàng được chấp nhận như vi vua chính thống.  Nhưng của nước nào?  Ông thỉnh nguyện rằng người dân của ông ở miền nam không ưa thích danh xưng An Nam, vốn nhắc nhở họ nhiều về chế độ bá quyền của Trung Hoa trong quá khứ tại miền bắc.  Trong hai trăm năm họ đã tự xưng là Nam Việt.  Nhưng tên này hoàn toàn không thể chấp nhận được đối với triều đình nhà Thanh, bởi các chữ này (trong tiếng Hán là Nan Yue) đã là tên của một quốc gia cổ xưa được tập trung tại vùng nay là Quảng Đông và Quảng Tây.  Nhiều văn thư trao đổi bực dọc đã không mang lại giải pháp nào.  Sau đó một kẻ nào đó tại đế triều đề nghị chỉ đơn giản đảo ngược hai âm tiết đó.  Nguyễn Ánh chấp nhận gọi vương quốc của ông là Việt Nam. (*c) Chính vì thế đây là một trong những quốc hiệu đã được nâng niu một cách say đắm nhất trong thời đại chúng ta, rất thường được gợi lên để chống lại sự đô hộ của người Trung Hoa, cũng như của người Pháp và người Hoa Kỳ, lại được phát kiến ra bên trong các bức tường màu đỏ của Cấm Thành Bắc Kinh.

KHỦNG HOẢNG VÀ SỰ ỔN ĐỊNH MỚI

       Như tôi được biết, các tài liệu thuộc Các Văn Khố Bắc Kinh phác họa trong các đọan nêu trên chưa từng được nghiên cứu trước đây.  Chúng nhiều phần sẽ có giá trị cốt yếu cho các sử gia về Xiêm La và về An Nam / Việt Nam trong thời kỳ này.  Một vài học giả đã trình bày, từ các nguồn tài liệu khác, các tính chất chính yếu trong mậu dịch triều cống của Xiêm La và về các sự tranh chấp giữa Taksin -Mạc Thiên Tứ - Rama I trong những năm có cuộc khủng hoảng triều đại. ¹⁵ Đối với An Nam/Việt Nam, sự đáp ứng của nhà Thanh đối với sự sụp đổ của nhà Lê, kể cả sự đại bại của cuộc xâm lăng năm 1788, sự chấp nhận Nguyễn Huệ và sau này vị tân Hoàng Đế Gia Long, và các sự lo ngại về hải tặc đặt căn cứ tại duyên hải Việt Nam sang cướp bóc tỉnh bờ biển Quảng Đông, đều được hay biết khá rõ. ¹⁶ (*d) Tôi không biết về bất kỳ cuộc nghiên cứu nào về các sự rối rắm và tranh chấp dọc biên giới An Nam và Quảng Tây.  Các nguồn tài liệu nhà Thanh rất vá víu và gây thắc mắc về các lực lượng của chúa Nguyễn kháng cự tại khu vực Đồng Nai có thể hữu ích đối với các nhà chuyên môn.  Bởi tôi không phải chuyên viên ngành đó, về Xiêm La cũng như về An Nam / Việt Nam.  Tôi không đọc được các ngôn ngữ đó.  Tôi là một kẻ tài tử mê say việc viết sử ký các nước đó.  Tôi đang tiếp xúc với một vài chuyên viên thượng thặng, và không lâu sẽ bắt đầu chia sẻ các sự tóm lược về các điều khám phá từ văn khố của tôi với họ.  Chúng ta sẽ nhìn thấy các sự cộng tác này sẽ phát triển ra sao.

       Tôi hy vọng các nguồn tài liệu này và sự chú ý hơn nữa đến các trường hợp Xiêm La và Việt Nam sẽ đóng góp cho một khuynh hướng viết sử ký sẵn tiến hành sẽ biến các cuộc đảo lộn này và các triều đại mới phát sinh thành các trường hợp nghiên cứu điển hình (case studies) trong các sự thay đổi toàn Âu-Á (Eurasia-wide) trong phạm vi quốc gia và xã hội khoảng 1800.  Sự tăng trưởng thương mại, sản xuất, và dân số có thể được nhận thấy tại nhiều khu vực.  Đã có các khuynh hương dài hạn đối với sự củng cố quyền lực chính trị tại một số ít đơn vị hơn. ¹⁷  Nhưng khi chúng ta sử dụng các quãng thời gian ngắn hơn các thời khoảng được dùng trong các sự tổng quát hóa to lớn này, chúng ta thấy rằng các khuynh hướng này không phải là tiến trình theo đường thẳng.  Tại các “đế quốc thuốc súng” của thế giới Hồi Giáo, góp mặt cùng với nhà Minh-Thanh như “các đế quốc nông nghiệp” vĩ đại thời ban sơ hiện đại, sự tăng trưởng mậu dịch và dân số có thể được nhìn là đã mở đường cho việc khai mào các nỗ lực xây dựng quốc gia cấp miền thách đố các chế độ tự giới hạn và hướng vào sự kiểm soát trong bản chất của các trung tâm đế quốc.  Cuộc nghiên cứu đối chiếu quan trọng của tác giả Jack Goldstone khai triển một lý thuyết về các sự khủng hoảng như thế, mang lại địa vị tối cao cho các nguyên do nhân số, vốn quan yếu trong các trường hợp Âu Châu và Á Châu. ¹⁸ Trên các bình diện nhỏ hơn của Xiêm La và Việt Nam, đối với tôi, có vẻ các tiến trình tương tự cũng có thể được nhận thấy.  Ngoạn mục nhất, sự bành trướng cuộc định cư của người Việt Nam tại miền nam mở đường cho các cấu hình mới của quyền lực.  Tác giả Li Tana cho chúng ta một bức tranh khai phá về các sự phát triển này như “một phương cách mới để là một người Việt Nam”, nặng về thương mại hơn, cởi mở trong sự tương tác với các người ngoại quốc hơn so với trung tâm cổ xưa hơn tại Châu Thổ sông Hồng. ¹⁹ Hội An không mấy xa Huế về phía nam trên bờ biển miền trung đã trở thành một trung tâm quan trọng cho mậu dịch quốc tế.  Nhiều người định cư gốc Trung Hoa đã góp phần cho các sự thay đổi này. ²⁰ Các vị chúa Nguyễn đã duy trì một chế đố độc lập trong thực tế đối với trung tâm cổ xưa tại miền bắc.  Trong thế kỷ thứ mười tám, vùng đất lúa gạo giàu có của Châu Thổ sông Mekong đã được khai khẩn để canh tác bởi người Việt Nam và Trung Hoa.  Đồng Nai tại khu vực Sàigòn ngày nay đã trở thành một trung tâm quan trọng về mậu dịch và quyền lực, với nhiều người Trung Hoa định cư.  Tôi đã sẵn ghi nhận trung tâm rất quan trọng về quyền lực hàng hải của người Trung Hoa tại Hà Tiên bên bờ phía tây của Châu Thổ sông Mekong.  Ngoài sự dính líu của họ đến cuộc khủng hoảng Xiêm La, họ đã từng can thiệp vào sự ủng hộ cho chúa Nguyễn tại Đồng Nai.  Như thế sự bành trướng kinh tế của thời đại đang dẫn đến một sự lan tràn các trung tâm quyền lực cạnh tranh với nhau, hơn là có thể sinh tồn, theo các phương cách tuơng đồng một cách đại cương với các tiến trình được mô tả cho các khu vực khác bởi các tác giả Bayly và Goldstone.  Họ Mạc ở Hà Tiên đánh cuộc trên một sự phục hồi của kinh đô Ayutthaya, đã thua, và bị đè bẹp.  Họ Nguyễn ở Huế, Hội An, và sau này ở Đồng Nai gần như đã không sống sót qua cuộc động đất Tây Sơn, và trong khi sống sót đã áp dụng tuyệt vời các lợi thế chiến lược và kinh tế của khu vực Đồng Nai.  Triều đại nhà Nguyễn mới đã thực hiện các nỗ lực gian khổ để xây dựng các định chế thư lại kiểu Trung Hoa, ²¹ và học hỏi đủ mức về các vũ khí và các sự xây dựng thành trì của các người Âu Châu tiền phong để tự phòng thủ.  Kinh đô của nó nằm ở giữa, tại Huế, trung tâm hấp lực về văn hóa của nó ở miền bắc, căn cứ kinh tế của nó tại vùng giàu có mới và phong cách mới của Châu Thổ sông Mekong.  Cả ở An Nam (Việt Nam ngày nay) lẫn ở Xiêm La, một cơ cấu quốc gia mới và mạnh mẽ hơn đã xuất hiện, trong đó các di dân Trung Hoa góp phần rất đáng kể.

       Liệu cũng đã có các trường hợp tăng trưởng kinh tế và nhân khẩu nội địa góp phần vào sự xuất hiện các trung tâm quyền lực tạo bất ổn và thay thế hay không?  Một ấn tượng bao quát về sự tăng trưởng như thế, phần lớn được thúc đẩy bởi sự bành trướng việc khai mỏ, chắc chắn được tăng cường bởi trường hợp các sự xáo trộn trong số các thợ mỏ Trung Hoa tại miền viễn bắc An Nam.  Tôi ngờ một điều gì đó có thể được tạo ra về vai trò của việc khai mỏ, mậu dịch trên đất liền, và có lẽ ngay cả của thuốc phiện, trong sự tăng trưởng sự giàu có và định cư tại vùng cao nguyên Miến Điện và Xiêm La, trợ lực cho cả cuộc chiến tranh Miến Điện – Trung Hoa các năm 1767-1770 và cho sự lựa chọn của Miến Điện để tiến quân qua ngả Chieng Mai trong cuộc xâm lăng năm 1767 vào Xiêm La.  Nhưng nếu tôi sắp có bất kỳ điều gì của riêng tôi mang đến cho cuộc thảo luận đó, tôi sẽ phải nghiên cứu xuyên qua các tài liệu của Văn Khố Bắc Kinh về các quan hệ của nhà Thanh với Miến Điện.  Các tài liệu này hiện diện ở đó, mênh mông và phức tạp một cách đáng sợ, nhưng tôi đã không thu thập chúng.  Nếu hạn kỳ “cưỡng hành một cách nghiêm ngặt” cho bài viết này là ngày 15 Tháng Hai – tốt hơn nữa là 15 Tháng Ba – tôi sẽ sắp xếp điều gì đó lại với nhau từ các tài liệu đã được ấn hành.  Như thế, việc đó sẽ phải dành cho giai đoạn kế tiếp trong dự án của tôi.

       Hãy để tôi kết luận bằng việc quay trở lại các quan hệ quốc tế.  Nhìn vào sự ổn định của các quan hệ triều cống của họ với các quốc gia ổn định và hữu hiệu tại Việt Nam và Xiêm La hồi đầu thế kỷ thứ mười chín, các nhà lãnh đạo Thanh Triều đã có mọi lý do để tin rằng các phương thức thừa hưởng của mình đã hoạt động rất tốt.  Cách thức cân nhắc của họ về các vấn đề trong các quan hệ ngoại giao dựa trên các tin tức chuyển trình bởi các quan chức tại các tỉnh nơi mà các sự tiếp xúc với người ngoại quốc được tập trung.  Nhiều nguồn tin tức đã làm gia tăng khả tính rằng vị hoàng đế có thể chứng tỏ sự nắm vững tình hình của ông bằng cách vạch ra các sự thiếu đồng nhất giữa chúng, giảm bớt xác xuất rằng bất kỳ quan chức cấp tỉnh nào sẽ có được sự chấp thuận của hoàng triều cho một cuộc phiêu lưu băng qua biên giới để nâng cao chức nghiệp.  Sự đại bại của cuộc xâm lăng năm 1788 vào An Nam đã chứng tỏ những gì đã có thể xảy ra khi mà các sự kiểm soát và cân bằng này bị phá vỡ.  Các nhà lãnh đạo nhà Thanh, tại triều đình và cấp tỉnh, đã có khá nhiều tin tức về các sự phát triển tại các nước triều cống nhưng đã không biết sử dụng chúng để làm gì.  Họ bị ngăn trở bởi khuyết điểm cốt yếu của hệ thống triều cống như một cơ cấu cho sự quản trị các quan hệ ngoại giao, sự vắng bóng của bất kỳ đại diện thường trú của nhà Thanh tại một kinh đô nước ngoài, phụ trách, để bổ túc cho lối chơi chữ cổ xưa, việc không chỉ nói dối cho nước của mình, mà còn do thám ở hải ngoại cho nước mình nữa.  Các hoa kiều hải ngoại có thể đã cung cấp các tin tức tuyệt hảo, vì các mục đích riêng của họ, khi họ muốn thế, như Mạc Thiên Tứ đã làm trong các năm 1767-1771, nhưng thường họ và các quan chức nhà Thanh không tin tưởng lẫn nhau và đã không chia sẻ nhiều tin tức.  Sự quản trị tin tức tình báo của Hoa Kiều ở Xiêm La đã vươn lên một đỉnh cao trong việc trình bày vua Rama I như đứa con trai hiếu thảo của Taksin.  Các nhược điểm này của việc thu thập tin tức tại các hải cảng ở Đông Nam Á đã nằm trong số nhiều lý do giải thích tại sao các nhà lãnh đạo Thanh Triều, có khả năng bao la để thu thập tin tức và giữa các nỗ lực cải cách quan trọng tại Tân Cương, sự quản lý muối, và nhiều chuyện khác hồi đầu thế kỷ thứ mười chín, đã cảm nhận quá ít – thí dụ, còn kém Hoàng Đế Gia Long của Việt Nam rất nhiều – về các sự thay đổi lớn lao đang tiến tới họ từ ngoài biển Nam Hải, được khơi động bởi các hoạt động vô chính phủ của các nhà mậu dịch tư nhân Anh quốc, nhà nước bành trướng đã mau chóng theo sau họ, với các tàu chạy bằng hơi nước, đại bác hiện đại, và nha phiến./-                 

_____

CÁC TÁC PHẨM TRÍCH DẪN

Bates, Robert H. 2001.  Prosperity and Violence: The Political Economy of Development.  New York and London: Norton.

Bayly, C. A. 1988.  Indian Society and the Making of the British Empire.  The New Cambridge History of India, II, 1.  Cambridge and New York: Cambridge University Press.

Bayly, 1989.  Imperial Meridian: The British Empire and the World, 1780-1830.  London and New York, Longman.

Bluss’, Leonard and Femme Gaastra, đồng biên tập, 1998.  On the Eighteenth Century as a Category of Asian History: Van Leur in Retrospect.  Aldershot: Ashgate.

Chen, Chingho A. 1974.  Historical Notes on Hội-An (Faifo).  Carbondale, IL.: Center for Vietnamese Studies, Southern Illinois University.

Chen, Chingho A. 1977. “Mạc Thiên Thu [? phải là Tứ] and Phrayataksin: A Survey on their Political Stand.  Conflicts and Background,” Biên bản của Hội Nghị Lần Thứ Bẩy của Hội Sử Gia Quốc Tế Về Á Châu (Proceedings of the Seventh Conference of the International Association of Historians of Asia) (Bangkok), các trang 1535-1575.

Chin, James K. 1993.  “King Taksin and China: Siam-Chinese Relations During the Thonburi Period As Seen From Chinese Sources,” bài tham luận dành cho Hội Nghị Lần Thứ Năm về Thái Lan Học (paper for 5^th International Conference on Thai Studies) SOAS, London.

Evans, Peter B., Dietrich Rueschemeyer, and Theda Skocpol, đồng biên tập, 1985.  Bringing the State Back In.  Cambridge and New York: Cambridge University Press.

Goldstone, Jack A., 1991.  Rebellion and Revolution in the Early Modern World.  Berkeley, Los Angeles, and Oxford: University of California Press.

Hall, John W. and James L. McClain, đồng biên tập, 1991.  The Cambridge History of Japan, Volume 4: Early Modern Japan.  Cambridge and New York: Cambridge University Press.

Lâm, Trương Bửu 1968.  “Intervention versus Tribute in Sino-Vietnamese Relations, 1788-1790”, trong sách biên tập bởi John K. Fairbank, The Chinese World Order (Cambridge MA.: Harvard University Press), các trang 165-179, 321-326.

Li Tana, 1998.  Nguyễn Cochinchina: Southern Vietnam in the Seventeenth and Eighteenth Centuries.  Ithaca: Cornell Southeast Asia Program Publications.

Lieberman, Victor, biên tập, 1999.  Beyond Binary Histories: Re-Imaging Eurasia to c. 1830.  Ann Arbor: University of Michigan Press.

Mann, Michael 1986-1993.  The Origins of Social Power, 2 vols.  Cambridge and New York: Cambridge University Press.

Masuda, Erika, không ghi nhật kỳ, “Rama I‘s Foreign Policy to China”.  Bản đánh máy.

Murray, Dian H. 1987.  Pirates of the South China Coast, 1790-1810.  Stanford: Stanford University Press.

Ng Chin-Keong 1991.  “The Case of Ch’en I-lao: Maritime Trade and Overseas Chinese in Ch’ing Policies, 1717-1754”, trong sách biên tập bởi Roderick Ptak và Dietmar Rothermund, Emporia, Commodities and Enterpreneurs in Asian Maritime Trade, c. 1400-1750 (Beitroge zur STdasienforschung, STdasien-Institut, UniversitOt Heidelberg, No. 141, Stuttgart, Franz Steiner, 1992), các trang 373-400.

Nguyễn, Than-nha [?] 1970.  Tableau Economique du Vietnam aux XVIIe et XVIIIe Sìecles.  Paris: Cujas.

Pombejra, Dhirivat na 1998.  “Princes, Pretenders, and the Chinese Phraklang: An Analysis of Dutch Evidence Concerning Siamese Court Politics, 1699-1734”.  Trong sách biên tập bởi Bluss’ and Gaastra, On The Eighteenth Century As A Category Of Asian History, các trang 107-130.

Reid, Anthony, 1988-1993.  Southeast Asia in the Age of Commerce, 1450-1680.  New Haven and London: Cornell University Press.

Skinner, G. William 1957.  Chinese Society in Thailand: An Analytical History.  Ithaca: Cornell University Press.

Skinner 1996.  “Creolized Chinese Societies in Southeast Asia”, trong sách do Anthony Reid biên tập, Sojourners and Settlers: Histories of Southeast Asia and the Chinese.  St. Leonards, Australia: Allen and Unwin), các trang 51-90.

Spruyt, Hendrik 1994.  The Sovereign State and Its Competitors: An Analysis of Systems Change.  Princeton: Princeton University Press.

Thomson, Janice E. 1994.  Mercenaries, Pirates, and Sovereigns: State-Building and Extraterritorial Violence in Early Modern Europe.  Princeton: Princeton University Press.

Toby, Ronald P. 1984.  State and Diplomacy in Early Modern Japan: Asia in the Development of the Tokugawa Bakufu.  Princeton: Princeton University Press.

Totman, Conrad 1993.  Early Modern Japan.  Berkeley, Los Angeles, and London: University of California Press.

Viraphol, Sarasin 1977.  Trade and Profit: Sino-Siamese Trade, 1652-1853.  Cambridge MA.: Harvard East Asian Monographs.

Waldron, Arthur 1990.  The Great Wall of Chian: From History to Myth.  Cambridge and New York: Cambridge University Press.

Wills, John E. Jr. 1968.  “Ch’ing Relations with the Dutch, 1622-1690”, trong sách biên tập bởi John K. Fairbank, The Chinese World Order (Cambridge MA.: Harvard University Press, 1968), các trang 225-256, 368-380.

Wills 1984.  Embassies and Illusions: Dutch and Portuguese Envoys to K’ang-hsi, 1666-1687, Cambridge MA.: Harvard East Asian Monographs.

Wills, 1999.  “Did China Have A Tribute System?”, Asian Studies Newsletter, Vol. 44, No. 2 (Spring 1999), các trang 12-13.

Woodside, Alexander B. 1971.  Vietnam and the Chinese Model: A Comparative Study of Vietnamese and Chinese Governement in the First Half of the Nineteenth Centuy.  Cambridge MA.: Harvard University Press.

Wyatt, David K. 1998.  “The Eighteenth Century in Southeast Asia”, trong sách biên tập bởi Bluss’ và Gaastra, On the Eighteenth Century as a Category of Asian History, các trang 39-58.

Yunnansheng lishi yanjiusuo (Viện Nghiên Cứu Lịch Sử Tỉnh Vân Nam), biên tập 1985.  Qing Shilu Yuenan Miandian Taiguo Laoguo shiliao zhechao (Tài liệu Sưu Tập về Việt Nam, Miến Điện, Thái Lan, và Lào từ bộ Thanh Thực Lục).  Kunming: Yunnan Renmin.

Zhongguo Diyi Lishi Dang’anguan (Trung Hoa Đệ Nhất Lịch Sử Văn Khố: First Hostorical Archives of China).  Loạt tài liệu được trích dẫn: Lufu zouzhe (Các Bản Sao Của Đại Hội Đồng: Grand Council Copies) và Zhupi zouche (Các Văn Thư Ngoại Giao Cho Sắc Thư Phúc Đáp của Hoàng Triều, phần phân loại các quan hệ ngoại giao, Thái Lan và Việt Nam.  

_____

CHÚ THÍCH:

1. Các phần của bài viết này đã được trình bày tại Đại Học Nhân Dân Trung Hoa (Renmin University of Chian), Tufts University và tại cuộc Hội Thảo về Trung Hoa tại Miền Nam California (Southern California China Seminar).  Tôi xin cảm tạ các ý kiến từ tất cả các thính giả này và từ những người khác đã chia sẻ cùng với tôi một vài tư tưởng.

2. Evans, Rueschemeyer, và Skocpol; Mann; Bates.

3. Spruyt; Thomson.

4. Toby; Totman; Hall and McClain.

5. Wills 1968; Wills, 1999.

6. Wills 1984.

7. Waldron.

8. Tôi cũng được hưởng lợi nhờ một sự biên tập thuận tiện các đoạn văn từ nguồn ấn phẩm quan trọng nhất, the Veritable Records (Bộ Thực Lục); xem Yunnamsheng lishi yanjiusuo.

9. Skinner 1957; Skinner 1996.

10. Pombejra.

11. Ng Chin-Keong.

12. Chen 1977.

13. Zhongguo Di’yi Lishi Dang’anguan, Lufu zouzhe, 7785/43, ghi trong phần niên hiệu Càn Long (Qianlong) 47/5/15.  

14. Zhongguo Di’yi Lishi Dang’anguan, Lufu zouzhe, 7771/22, ghi trong phần niên hiệu Ung Chính (Yongzheng) 5/8/10. 

15. Chen 1977; Chin; Masuda.

16. Lam; Murray.

17. Lieberman.

18. Bayly 1988; Bayly 1989; Goldstone.

19. Li Tana.

20. Chen 1974.

21. Woodside.

----

Nguồn: John E. Wills, Jr., Great Qing and Its Southern Neighbors, 1760-1820, © 2001 by the American Historical Association.  Compiled by Debbie Ann Doyle.  Format by Chris Hale. 

*****

PHỤ CHÚ CỦA NGƯỜI DỊCH

*a: Về sự việc phân định biên giới giữa Tuyên Quang và Vân Nam này, hai tác giả Hà Mai Phương & Chu Thu Hằng, trong tập Sử Liệu Về Biên Giới Ta và Tàu Từ Đời Nhà Lý Cho Tới Đầu Thời Pháp Thuộc, Mai-Hiên xuất bản, Campbell, California, 1999 (?), nơi các trang 16 và 17, đã viết như sau:

       [Bắt đầu trích] …Hai sử liệu của ta chép về vấn đề tranh chấp biên giới này như sau:

       - Theo Đại Nam Nhất Thống Chí, [sau nhiều năm tranh cãi], tới năm 1728 [đời vua Lê Dụ Tông], nhà Thanh mới thuận trả lại vùng biên giới tranh chấp này về nước ta.  Bấy giờ biên giới hai nước lấy sông Đỗ-Chú – một con sông nhỏ ở phía nam tấn [đồn binh] Mã-Bạch [hay Mã-tấn] ở bên Tàu – làm ranh giới giữa hai châu Vị Xuyên và Thủy-Vĩ [của trấn Tuyên-Quang] với phủ Khai Hóa của tỉnh Vân Nam [bên Trung Quốc].  Nhưng thổ quan phủ Khai Hóa chỉ cho sứ bộ Ta con sông Đỗ-Chú giả để âm mưu chiếm lấy các sách (thôn, làng) ở Bảo Sơn thuộc tổng Tụ Long.  Binh-bộ Tả Thị Lang Nguyễn Huy Nhuận và Tế Tửu Nguyễn Công Thái phải đích thân xông pha lam chướng để tìm ra con sông Đỗ-Chú “thực”, rồi cùng quan lại nhà Thanh tranh luận và dựng đồng trụ (cột đồng) làm giới mốc hai nước. [12].

- Theo Đại Nam Thực Lục, khoảng niên hiệu Bảo Thái [1720-1729; đời vua Lê Dụ Tông], người Thanh ở phủ Khai Hóa [tỉnh Vân Nam] xâm lấn biên giới châu Vị-Xuyên, trấn Thái Nguyên, triều đình nhà Lê phản kháng, người Thanh sai quan đi lại hội-khám, trả lại đất biên giới cho ta, lấy sông Đỗ-Chú làm ranh giới [thượng nguồn sông này phát nguyên từ huyện Văn-Sơn, phủ Khai Hóa, nước Tàu]; cho dựng bia đá làm mốc.  Bia ở bờ nam sông Đỗ-Chú ở nước ta có khắc các hàng chữ “Địa giới châu Vị Xuyên, trấn Tuyên Quang, nước An Nam, lấy sông Đỗ-Chú làm mốc”.  Theo Đại Nam Nhất Thống Chí, ngày 18 tháng 9, niên hiệu Ung Chính nhà Thanh năm thứ sáu [1728], tức là niên hiệu Bảo Thái nhà Lê; vua Lê Dụ Tông sai sứ bộ Tả Thị Lang Nguyễn Huy Nhuận và Quốc Tử giám Tế-Tửu Nguyễn Công Thái phụng chỉ đến dựng bia đá ở bờ sông Đỗ-Chú [thuộc châu Vị-Xuyên, trấn Tuyên Quang – sau thuộc tỉnh Hà Giang].  Nguyên văn bài văn bia nhà Thanh dựng ở bờ sông Đỗ-Chú như sau: “Huyện Khai-Dương là nơi ở xa tận chân trời, tiếp giáp với nước Giao-Chỉ.  Xét sử sách nên lấy sông Đỗ Chú ở phía nam phủ trị 240 dặm làm địa giới; sau vì chỗ địa giới lẫn lộn, sai quan đến tra xét, tâu xin ấn định địa giới ở núi Duyên Xưởng.  Hoàng thượng [chỉ vua Ung-Chính tức Thanh Thế Tông, ở ngôi từ 1723 – 1735] ta, uy đức tỏa xa, nghĩ đến [nước] Giao Chỉ đời đời giữ lễ kính thuận, được ban Chỉ ưng thuận, lại ban cho 40 dặm đất đã xét ra [là của nước ta] ấy.  Bọn Sĩ Côn chúng tôi, vâng lệnh Tổng Đốc Vân-Quý bộ Nguyễn Đoạn ủy phái, nhằm ngày mồng 7 tháng 9, hội đồng với bọn Nguyễn Huy Nhuận là sai viên nước Giao Chỉ, cộng đồng bàn định, lấy con sông nhỏ ở phía Nam đồn Mã-Bạch [Mã-tấn] làm mốc, tức là chỗ mà vua nước Giao Chỉ tâu gọi là sông Đỗ-Chú.  Chúng tôi tuân theo Chỉ dụ thiết lập giới hạn và dựng ở phía Bắc sông ấy cái bia đình [nhà bia].  Từ đây, ở phía bắc con sông ấy, chốn biên cương được vững bền muôn ức năm, hưởng sự tốt lành không đời nào bỏ mất.  Ngày 18 tháng 9, niên hiệu Long [Ung?] Chính thứ 6 [tức năm 1728]; thự Khai-Hóa phủ, thần Ngô Sĩ Côn và thự Khai Hóa trấn, Trung dinh Du kích thần Vương Vô Đảng kính lập.” [hết trích].

Bản đồ sông Đỗ Chú và biên giới hai nước tại trấn Tuyên Quang, Việt Nam và

phủ Khai Hóa, Vân Nam, Trung Hoa

*b: Về sử liệu phia Việt Nam, các văn thư ngoại giao trong giai đoạn này được sưu tập thành bộ Đại Việt Quốc Thư, được dịch bởi Đình-thụ Hoàng Văn Hòe, do Trung Tâm Học Liệu, Bộ Giáo Dục Việt Nam Cộng Hòa xuất bản tại Sàigòn, năm 1967.  Thái độ của vua Quang Trung Nguyễn Huệ đối với nhà Thanh biểu lộ tư thế chủ động của kẻ chiến thắng, hiên ngang và độc lập, đôi khi còn mang tính chất “bỡn cợt, mỉa mai” Thanh triều, dưới lớp vỏ ngôn từ ngoại giao khiêm tốn.  Điển hình, văn thư dưới đây nói lên thái độ của vua Quang Trung đối với “tàu lạ” lai vãng ở hải phận Việt Nam.

[Bắt đầu trich, Đại Việt Quốc Thư, sách dẫn trên, các trang 81-84]

THƯ CỦA VUA QUANG TRUNG GỬI SANG PHÚC KHANG AN NHÀ THANH

Tiểu mục ⁽¹⁾ nước An Nam là họ Nguyễn, kính cẩn gửi lên chức Ngự-tiền đại nhân, kinh duyên giảng quan, Thái tử Thái bảo Nội đại thần, Nghị chính đại thần, Lại bộ Thượng thư kiêm Binh bộ Thượng thư, Đô sát viện hữu Đô ngự sử, Tổng đốc Quảng Đông - Quảng Tây Quân vụ, kiêm lý lương sướng, diêm khóa, nhất đẳng gia dũng công là họ Phúc, trước đài xét rõ cho. ⁽²⁾

Nay kính vâng đặc ân của Đại Hoàng Đế, cho Tiểu phiên tờ Sắc và bài thơ nhà Vua làm, lại chính tay nhà Vua viết, vâng chế hiến Tôn đại nhân phái hai Đại viên mang tờ Sắc đến nước Tiểu phiên để tuyên bảo.

Tiểu phiên kính vâng mệnh lớn, cảm mến hơn bực thường, bởi đầu mùa thu, Tiểu phiên thân hành làm ấp mới ở địa phương tỉnh Nghệ An, tiếp được thư của gia thần là Phan Văn Lân, Nguyễn Văn Danh đưa đến, Tiểu phiên định vào ngày 28 tháng 8 tự tỉnh Nghệ An ra đi, đến trước thành Thăng Long để lạy đón tờ Sắc và thơ của nhà Vua, cho thỏa lòng chiêm ngưỡng, thời chợt hôm 26, lại tiếp được quan tướng võ đi tuần ngoài bể tỉnh Nghệ An báo tin rằng: ngoài bể có chừng hơn 100 chiếc thuyền từ đằng Đông đến thẳng núi Biện sơn, ở ngoài mặt bể tỉnh Nghệ An tiến dần vào cửa bể Nhật Lệ, Tư Dung thuộc tỉnh Thuận Hóa, cờ nhà binh và khí giới đều là hình giáng ở nội địa ⁽⁴⁾, cướp bóc dân cư ở theo bờ bể, khổ không kể hết, Tiểu phiên đương sắm hành trang ra đi, về việc đón tờ Sắc, chợt nghe tin ấy, không biết thuyền bè đó là duyên cớ gì? Hoặc là thuyền cướp của lũ Tề nguy, tháng trước tràn qua những xứ như núi Bạch Long Vĩ, núi Thanh Long, núi Quan-Lan, núi Ô Long, núi đại tiểu Lão thử, núi Hoa Cẩu Đầu đều thuộc bể đông nước tôi, đó là dư đảng bị quan Tả dực Trấn lâm phó tướng của Thiên triều vây bắt, chạy giạt đến đấy, hay là quan binh coi đường bể, nhân đuổi dẹp bọn giặc ngoài bể, vượt bể mà lại, cũng chưa dám chắc.

Nhưng chiếu theo kỳ trước, Thiên triều đánh dẹp thuyền giặc, hiện quan Đề đốc quân thủy và quân bộ toàn tỉnh Quảng Đông là họ Cao, quan Tổng Trấn Quảng Đông Cao Ly là họ Lưu, thuộc về Thiên triều, làm tờ dụ cho chức Trấn mục tỉnh An Quảng nước tôi phải rất nghiêm về việc tra nã, thế mà không hay, chỗ ấy cũng có quan binh đi qua, lại không có một đạo công văn nào bảo trước cả, tình hình ngoài bể, rất khó ức đạc.

Tiểu phiên trộm nghĩ, từ lúc nộp đồ cống đem lòng thành cho đến bây giờ, kính vâng Đại hoàng đế rộng lượng để vỗ yên kẻ xa, trông lên nhờ Tôn đại nhân, có lòng vỗ về nhận nộp, nên tôi mới được gặp gỡ như bây giờ, nay nước tôi đã vâng xin nội thuộc, tức là phên dậu của Thiên triều, quân lính đi thuyền đó là quân lính nào? Tôi đâu dám nín yên không nói, nếu tôi sai kẻ gia tướng ra ngoài bể để đánh nã, trong muôn phần ngộ có một phần nào là quan quân tuần hành ngoài bể của Thiên triều đi qua đến đấy, thời trong khi đánh nhau, tôi phạm lỗi với Thiên triều ⁽⁵⁾, rất là sợ hãi, nếu để chúng hoành hành nơi sóng gió mà chẳng ai biết đến, thời hai trấn Thuận Hóa, Quảng Nam là nơi Tiểu phiên mới gây nền, căn bản ở như đó, việc phòng bị ở tận cửa tận sân, không thể khiết nhiên được.

Vì thế, hôm 27 tháng này, Tiểu phiên tự ấp mới là thành Nghệ An, tinh tốc ⁽⁶⁾ lên đường trở về thành Phú Xuân tỉnh Thuận Hóa, chuẩn bị việc phòng giữ, kính cẩn giao ủy con đẻ là Nguyễn quang Thùy, bề tôi thân về hàng võ là Ngô Văn Sở, bề tôi thân về hàng văn là Loan hồi đại, Ngô Thời Sĩ, kính cẩn đến thành Thăng Long đón Đại viên mang tờ sắc, xin dừng ngựa ở công quán Gia Quất là bờ sông Phú Lương ⁽⁷⁾, hiện tại Tiểu phiên tạm về thành Phú Xuân, kính mong Tôn đại nhân là bậc chế hiến bảo rõ cho tôi: những thuyền bè cướp bóc ở mặt bể, là lính đi đồn trấn, hay là thuyền giặc của bọn Tề nguy mà phải nên nã bắt, tuân theo hiến trát ⁽⁸⁾, để tùy nghi phân xử cho yên ngoài mặt bể. 

Binh cơ là việc trọng, tôi còn thiển nghĩ, chưa biết thế nào là phải, xin Tôn đại nhân cúi xuống chỉ giáo cho, tôi may được nhờ dựa sủng linh của Thiên triều, khu xử việc nước, xong sớm việc dẹp yên ngoài bể, để làm đại điển tôn phong, thời tôi đội ơn khôn xiết.

Kính cẩn bẩm lên,

Ngày 20 tháng 8, năm thứ 54 niên hiệu Càn Long.

CHÚ GIẢI:

1. Đầu mục nhỏ mọn, đó là lời khiêm nhún của vua Quang Trung.

2. Từ chữ Ngự tiền đến chữ gia dũng công, đều là chức tước của Phúc Khang An.

3. Chỉ vào Phúc Khang An. [nguyên bản không thấy  đánh dấu cước chú này ở đâu, ND]

4. Đất ở Trung Quốc.

5. Triều nhà Mãn Thanh ví như thể là Trời.

6. Nhanh chóng như ngôi sao xa để chỉ vào việc cần kíp.

7. Tức là sông Nhị Hà cũng gọi là sông Hồng Hà.

8. Tờ trát của vị quan to. [hết trích].

       Điều mỉa mai là Thanh triều biết rất rõ về việc vua Quang Trung đã sử dụng hải tặc Trung Hoa với cả hàng 100 thuyền để đánh phá bờ biển Trung Hoa, và văn thư trên hẳn phải tạo ra các cơn tức giận cay đắng của vua quan nhà Thanh.  Xin xem thêm bài Các Ảnh Hưởng Của Phong Trào Khởi Nghĩa Tây Sơn Trên Sự Phát Triển Của Hải Tặc Trung Hoa (The Effects of The Vietnam Rebellion, trong quyển Pirates of The South China Coast, nhà xuất bản Stanford University Press, 1987, các trang 33-56) của Dian H. Murray, bản dịch của Ngô Bắc đã đăng tải trên Gió O.  Cũng xem thêm, Hồ Bạch Thảo, Việt Sử: Tư Liệu cùng Lời Bàn, quyển Hạ, Thư Ấn Quán, New Jersey: 2009, đoạn 36: “Vua Quang Trung dự định đánh nhà Thanh”, các trang 564-579. 

Nhiều phần cả Thanh Triều lẫn vua Quang Trung đều biết rõ những chiếc “tàu lạ” đó là của ai!

*c: Về quốc hiệu Việt Nam, tác giả Hồ Bạch Thảo, trong quyển Việt Sử: Tư Liệu cùng Lời Bàn, đã dẫn trên, nơi các trang 594-595 đã viết như sau:

[Bắt đầu trích] …Trong văn thư giao dịch với nước ta dưới thời Tây Sơn, nhà Thanh vẫn dùng quốc hiệu An Nam.  Sau khi thống nhất đất nước, Gia Long bèn gửi biểu văn sang nhà Thanh xin đặt lại tên nước ta là Nam Việt.  Việc làm này khiến vua Gia Khánh cực lực phản đối, vì sợ Gia Long dùng tên nước cũ thời Triệu Đà để đòi lại đất của Nam Việt gồm cả hai tỉnh Quảng Đông, Quảng Tây.  Gia Khánh lại còn lo Gia Long thừa thắng xông lên dành lại đất Lưỡng Quảng, nên ra lệnh báo động, đề phòng tại hai tỉnh này.  Dưới đây là chỉ dụ của vua Gia Khánh ra lệnh cho Tổng Đốc Lưỡng Quảng Tôn Ngọc Đình phải đối phó với tình hình, cùng bác bỏ điều xin của Gia Long:

Ngày 20 tháng 12 năm Gia Khánh thứ 7 [13/1/1803]

Dụ các Quân Cơ Đại Thần: Hôm qua Tôn Ngọc Đình tấu dâng biểu văn thinh phong của Nguyễn Phúc Ánh, Trẫm đã duyệt đọc kỹ, việc xin phong tên nước hai chữ “Nam Việt” không thể chấp nhận được.  Địa danh “Nam Việt” bao hàm rất lớn, khảo sử xưa hai tỉnh Quảng Đông, Quảng Tây đều nằm ở trong đó.  Nguyễn Phúc Ánh là tiểu Di nơi biên giới, tuy hiện nay có được toàn đất An Nam, bất quá lãnh thổ bằng đất Giao Chỉ xưa là cùng, làm sao lại được xưng là “Nam Việt”.  Biết đâu đây không phải là ý muốn khoe khoang tự thị của ngoại Di, xin thay đổi quốc hiệu, để thử bụng [Thiên triều] trước, đương nhiên đáng bác đi.  Đã ra lệnh cho Quân Cơ Đại Thần soạn thay một tờ hịch dụ, cùng mang nguyên biểu giao cho Tôn Ngọc Đình trả lại; để xem sau khi nhận được chúng sẽ bẩm báo phúc đáp ra sao, rồi đợi chiếu chỉ mà liệu biện.  Ngoài ra Nguyễn Phúc Ánh cầu phong quốc hiệu Nam Việt, rõ ràng tự thị võ công muốn đòi xin thêm đất.  Sợ bọn chúng âm mưu bất trắc, nên lệnh truyền các quan địa phương tại hai tỉnh Quảng Đông, Quảng Tây lưu tâm phòng bị vùng biển cùng biên giới, quan ải; không được trễ nãi lơ là.  Nay truyền dụ các nơi để hay biết  …[hết trich]

       Quyển “Quốc Triều Chánh Biên, của Quốc Sử Quán nhà Nguyễn, Nhóm Nghiên Cứu Sử Địa dịch và xuất bản tại Sàigòn năm 1972,  có ghi chép về việc xin đổi quốc hiệu này như sau, nơi các trang 58-59:

[Bắt đầu trích] … Lúc trước Ngài [vua Gia Long] sai bọn Lê Quang Định sang cầu phong, lại xin đổi Quốc hiệu.  Trong quốc thư nói: “Mấy đời trước mở đất Viêm-giao, càng ngày càng rộng, gồm cả nước Việt Thường và nước Chân Lạp, đặt Quốc hiệu là Nam Việt, truyền nối hơn 200 năm.  Nay tôi lấy hết cõi Nam, có toàn cả đất Việt, nên theo hiệu cũ để chánh quốc danh”.  Vua Tàu nghĩ rằng hiệu Nam Việt cũng giống như Việt Đông, Việt Tây (là Quảng Đông, Quảng Tây bây giờ) ý không ưng cho.  Ngài đưa thơ bài bác hai ba lần; lại nói: “Nếu không cho đổi Quốc hiệu, thời không thọ phong”.  Vua Tàu sợ mất lòng nước ta, mới cho đặt hiệu Việt Nam.  Trong thơ Tàu trả lời rằng: “lúc trước có đất Việt Thường, đã xưng là nước Nam Việt; nay lại có toàn cả đất An Nam, xét ra cho kỹ, thời nên gồm cả đất đai mở mang trước sau mà đặt danh hiệu tốt.  Vậy thời định lấy chữ “Việt” để trên, nghĩa là tỏ nước ta giữ đất cũ mà nối nghiệp trước, lấy chữ “Nam” đặt dưới, nghĩa là tỏ nước ta mở cõi Nam giao mà chịu quyền mạng mới, như thế thời danh xưng chánh đại, nghĩa chữ tốt lành, so với hai đất Việt nước Tàu khác nhau xa lắm”. …[hết trich]

Tuy vua Gia Long chịu nhận quốc hiệu Việt Nam này, nhưng vua con là Hoàng Đế Minh Mạng về sau đã tự ý đổi lại là Đại Nam Việt, tức cho ghi thêm chữ Đại trước quốc hiệu Nam Việt mà vua cha là Gia Long mong muốn.  Không thấy có sách vở nào nói về việc vua Minh Mạng xin nhà Thanh cho đổi quốc hiệu như thế cả.

       Về vấn đề quốc hiệu Việt Nam, cũng xem thêm bài “Việt Nam” Và Vấn Đề Xâm Lược Của Trung Hoa, của Hideo Murarami, “Vietnam” and The Question of Chinese Aggression, Journal of Southeast Asian Histories, Vol. 7, no. 2, September 1966,  đã được dịch bởi Ngô Bắc và đăng tải trên Gió O trước đây.

*d; Về việc Nhà Tây Sơn sử dụng hải tặc Trung Hoa này, xem phụ chú *b của người dịch bên trên./-

Ngô Bắc dịch

25/1/2010  

http://www.gio-o.com/NgoBac.html

© gio-o.com 2010