ĐOÀN MINH ĐẠO
ÂM HƯỞNG NHẠC
TRONG THƠ THANH TÂM TUYỀN QUA
"NGÔI NHÀ ĐỎ, TRĂNG HỒNG".
Theo ta biết nhà thơ Thanh Tâm Tuyền rất hâm mộ nhạc cổ điển Tây phương, điều này đã được ông nói đến trong nhiều sáng tác, hay bài viết của mình. Chẳng hạn ông khuyên con gái nghe một bản giao hưởng, một hòa tấu khúc, tấu minh khúc (sonata), cầm tổ khúc (suites)…. nào đó với gợi ý và dẫn nhập nhạc đề cùng bình luận qua kiến thức thưởng ngoạn khá đặc biệt. Ngoài ra tôi nghĩ ông cũng đã sử dụng lối soạn biến tấu (Variation) trong âm nhạc và mô phỏng kỹ thuật khi viết bài thơ NGÔI NHÀ ĐỎ, TRĂNG HỒNG với sáu biến khúc. Lối này trong thơ trước đây thường được gọi là "Cảm tác". Trong âm nhạc, biến tấu là hình thức kỹ thuật được hình thành từ một nhạc đề dùng làm chất liệu được lặp lại dưới dạng biến đổi hay hiệu chỉnh từ hòa âm, giai điệu, nhịp điệu, âm sắc, đối điểm, phối khí dưới mọi kết cấu và có thể theo nhiều thể điệu, khuynh hướng, trường phái khác nhau.
Sáu câu thơ của Nguyễn Du là chủ đề cho bài thơ Ngôi Nhà Đỏ, Trăng Hồng cũng là một biến khúc bài thơ "Đề Đô Thành Nam Trang" của Thôi Hộ (崔護) tự là Ân Công (殷功), người ở Bác Lăng,nay là Định huyện, tỉnh Trực lệ, Trung Hoa, sống vào đời Đường (Đường Đức Tông), Thôi Hộ là nhân sĩ tài hoa, lận đận công danh khoa cử. Bài thơ Đường khá phổ thông như sau:
Đề Đô Thành Nam Trang
Khứ niên kim nhật thử môn trung,
Nhân diện đào hoa tương ánh hồng.
Nhân diện bất tri hà xứ khứ,
Đào hoa y cựu tiếu đông phong.
Dịch nghĩa:
Đề (thơ) ở trại phía Nam Đô Thành
Ngày này năm ngoái tại cửa đây
Hoa đào và mặt người cùng ánh lên sắc hồng
Gương mặt người xưa giờ không biết chốn nao
(Chỉ thấy) hoa đào vẫn như cũ cười với gió xuân.
và đã được Nguyễn Du kết đề qua hai câu:
Trước sau nào thấy bóng người
Hoa đào năm ngoái còn cười gió đông.
trước khi Nguyễn Du cảm đề biến khúc tiếp bốn câu thơ nói lên hình ảnh tâm tư cảm xúc phát khởi từ đồng cảm sâu xa với Kim Trọng khi trở lại Vườn Thúy như ước hẹn người xưa thì Thúy Kiều nay đã bôn ba lưu lạc.
Trong sáu biến khúc một đề thơ cổ Ngôi Nhà Đỏ, Trăng Hồng của mình Thanh Tâm Tuyền đã mượn cấu trúc âm nhạc "baroque" làm cơ cấu lột tả với những câu thơ mở đề bằng một hòa âm giai diệu mỹ lệ, du dương, khởi đầu cho từng biến tấu. Nếu để ý ta sẽ thấy mỗi câu thơ trong "cảm tác" của Nguyễn Du trở thành chủ đề cho từng biến khúc. Mỗi biến khúc dẫn một thi cảnh khai mào với không gian đầy màu sắc biến thiên:
Ngôi nhà đỏ trên đồi trăng hồng hạ.
Hạ nồng nàn quyến rũ môi hôn,
...
Ngôi nhà đỏ trên đồi trăng hồng lạ.
Chiều úa tàn, trời tím buổi tinh sương,
....
Ngôi nhà đỏ trên đồi trăng hồng lả.
Trời vàm sông, bến quạnh gió mù tăm.
....
Ngôi nhà đỏ đồi trăng hồng vằng vặc.
Cửa thiên thanh. Mái xoãi ngủ sậm nâu
....
Ngôi nhà đỏ trên đồi trăng hồng khoả.
Trời sương lam. Núi ngây rừng gió lạ.
trong đó nhấn mạnh tương phản hình ảnh, động tác, diễn biến tạo một cấu trúc thi tứ lúc êm dịu lúc gay gắt, khi buông thả lúc dồn dập, lặp lại, dàn trải, các cảm xúc như được thôi thúc, chất chồng, vươn lên từng thang bậc cao, tinh khiết, thanh thoát rồi tiếp theo lại hạ dần, đằm sâu tận cùng mê muội ưu tư:
Cây biếc lục. Trời tím than. Núi sững.
Phố tuôn vàng huyên náo dưới triền sâu.
Hạ đen thắm ngỡ ngàng đuôi mắt sắc.
Cơn sốt ngày. Nắng trải thảm ham mê.
....
Mưa ngày qua, mưa ngày nay, xám ngắt.
Cửa đóng cài, cửa ẩm mốc cô đơn.
...
Những trận mưa, những trận mưa tầm tã
Đẩy trôi trăng ra biển im hơi.
Những giọt sương, những giọt sương giả lả
Lá khép thu, nương náu, kinh lời.
và tính tự sự (récit) của bài thơ tiếp diễn qua những đoạn đối thoại, độc thoại như những đối âm, đối điếm (le contrepoint) trong âm nhạc lặp lại những phức điệu, sắc thái hình ảnh, chất chồng đan xen vào nhau tạo một diễn ngôn đầy ấn tượng. Nơi đây bài thơ đang từ lời độc thoại đã phân sáp; trở thành lời kêu gọi giữa chàng và nàng. giữa sự vật với nhau, hướng về một hài hòa định mệnh nhưng bất hạnh thay chỉ còn là tan rã, thất tán. Cơn gió cuồng run rẩy ngã trong trời! Đúng là phần số sa đọa!
Ngôi nhà đỏ đồi trăng hồng đuối nhớ
Thở hơi sương run rẩy. Ngã trong trời
...
Thềm nào đây trải rộng giấc hoang vu.
“Chàng đâu? Chàng đâu? Riêng mình ngơ ngác.”
....
Trên hàng hiên động tiếng mòn. Cửa mở.
“Nàng là ai?” Âm dội vẳng quanh vòm
Phút tối ám. Ngoài kia trời đục xoá.
“Nàng là ai?” Hoảng hốt cánh dơi đêm.
.....
Khuôn cửa sổ, gương chìm không hắt ảnh
“Nàng là ai?” Chàng dưới thấp sau gương
Phố khuya lạc, mờ như đang thu muộn
“Nàng là ai?” như thể lối vô cùng.
....
Chốt lỏng gãy. Cửa bỏ không. Mờ hoặc.
“Chàng là ai?” Ghế mộc quỵ rời chân.
Trăng rọi lối quanh co. Ngách lắng tiếng.
“Chàng là ai?” Chim kêu lạc. Tần ngần.
Nàng hớt hải ngoài vườn. Ngày huyễn ảo.
Góp lượm cành. Đốt lửa. Xốn xang trăng.
Nhà quay tít trên vòng quay đám hội
Gió khắp đồi. Lửa chói sáng biển băng.
Câu chuyện huyền thoại Orphée đi tìm người yêu tử nạn Eurydice bị giam cầm dưới địa ngục hầu xin đưa nàng về nhân gian; lời cầu đã được nghe nhờ tình yêu chân thành và tài năng ca nhạc của chàng đã cảm hóa người nghe! Chàng giải thoát nàng với giao ước trên đường về không được ngoái nhìn. Orphée đã thất bại! Đừng ngoái nhìn lặp lại như tiếng vang:
Hãy đắm đuối. Chàng Orphée si dại.
Đừng ngoái nhìn. Đừng ngoái nhìn. Bờ bụi.
.
Đừng ngoái nhìn. Phơ phất khói sương thu.
Đừng ngoái nhìn. Trăng khoả thân xanh mướt
Ngoài mượn hình thức biến tấu, cũng như tính chất của thể điệu âm nhạc Baroque là thời kỳ nghệ thuật âm nhạc phong phú, tráng lệ được đánh dấu với những sáng tác trác tuyệt dịu dàng, thanh lịch và hoành tráng với các nhạc sĩ tiêu biểu như Alessandro Scarlatti, Georg Philipp Telemann, Johann Sebastian Bach, George Frideric Handel.... là gạch nối cho thời Phục Hưng và Cổ Điển. Thanh Tâm Tuyền muốn thể nghiệm trong thơ những tiêu chuẩn vàng của âm nhạc thời kỳ này vào thơ mình. Một số người cho rằng Thanh Tâm Tuyền như quay về lối thơ cũ, tôi không nghĩ vậy. Điều đó có thể đúng với ông sau 75 trong "Thơ Ở Đâu Xa.". Nhưng trong Sáu Biến Khúc (Six Variations) Ngôi Nhà Đỏ Trăng Hồng viết năm 1972 khác hẳn. Đó là những cảm xúc đầy ấn tượng và ngập tràn năng lượng thi ca, tính đa dạng và hoành tráng , cảm thức sâu sắc phong phú của nhịp điệu ngôn ngữ.. Nếu trong nhạc ngữ ta đã mê say với những giai điệu (Melody) không thể quên của các nhà soạn nhạc tài năng, thì nhịp điệu hình ảnh trong thơ Thanh Tâm Tuyền trong từng phân đoạn cho ta ấn tượng đặc biệt: "Ngồi xuống ghế mộc bầy riêng lẻ. Chiều bên vườn gợn sóng nắng sơ thu." Trong tâm tư tự hỏi phải chăng nắng là "sóng" hay là "hạt" để rồi tiếp nối suy tư, cảm xúc miên man! Thanh Tâm Tuyền thể nghiệm bằng phong cách mới, bằng ngôn ngữ, từ vựng riêng biệt sáng tạo. Ngôn ngữ đó được biết đến nơi đây như loại ngữ vựng thi ca âm nhạc cách tân, độc đáo. Sự biến đổi của từ và những hạn từ, hình dung từ đã là mới lạ, táo bạo tạo những biểu cảm hài hòa giữa từ và nghĩa. Tôi chỉ sơ phác một hướng nhìn mới về bài thơ; hầu tránh những lối tán chữ vô nghĩa, mòn rỗng. Nếu có dịp chúng ta cùng tìm hiểu chi tiết hơn về chữ nghĩa của nhà thơ. (ĐMĐ).
Thanh Tâm Tuyền
NGÔI NHÀ ĐỎ, TRĂNG HỒNG
(6 biến khúc quanh một đề thơ cổ)
Trước sau nào thấy bóng người
Hoa đào năm ngoái còn cười gió đông.
Xập xè én liệng lầu không,
Cỏ lan mặt đất, rêu phong dấu giày.
Cuối tường gai góc mọc dầy
Đi về này những lối này năm xưa.
Nguyễn Du.
Gửi vợ chồng K.
1
Ngôi nhà đỏ trên đồi trăng hồng hạ.
Hạ nồng nàn quyến rũ môi hôn,
Gọi mưa mùa tắm gội xanh cỏ lá,
Dập tắt sầu thiêu đốt, phả du dương.
Mưa ngày qua, mưa ngày nay, xám ngắt.
Cửa đóng cài, cửa ẩm mốc cô đơn.
Gõ lên đi ngón tay cung khờ khạo.
Nép đầu say, tóc rối mộng thầm.
Ngồi xuống ghế mộc bầy riêng lẻ.
Chiều bên vườn gợn sóng nắng sơ thu.
Im tượng gỗ. Tiếng chân ai thoát chạy.
Bỗng bâng khuâng thang cấp lượn mơ hồ.
Trèo dốc đứng, vội vàng hơi thở hụt.
Bậc đá mòn rợp tối phân vân.
Hồn đá nín thiên thu chót vót.
Ghì ôm sâu chớp sấm dội non ngàn.
Theo lối khác. Giẫm dấu chân người lạ.
Đất trượt trơn. Cây cối rõi trông tìm.
Trăng hồng sáng ngân nga lửa lạnh.
Nhà lao đao. Đồi rào rạt ngoan nằm.
Kẻ lạ mặt bỗng đêm mai hoảng thức,
Thấy ngôi nhà bằn bặt cháy như tim.
Đồi giông gió lay trăng hồng lả thiếp.
Và hàm hồ buột giấc khóc êm.
2
Ngôi nhà đỏ trên đồi trăng hồng lạ.
Chiều úa tàn, trời tím buổi tinh sương,
Nắng hớn hở - nắng trong veo như mắt –
Mỉm cười xa, phố thấp, vẫy chàng.
Mái nghiêng cúi, ngói nâu đời cũ xỉn.
Trổ bông xưa, phơi đoá mộng dị kỳ.
Mộng vời vợi, chuỗi mưa điên xối xả.
Xuôi theo mưa giọt lệ chia lìa.
Tường ấp ủ hơi dồn nghìn giấc chết.
Nắng như trăng nhóm lửa bơ vơ.
Gương mặt héo chập chờn sau giậu đổ
Khuất dung nhan trong dáng ơ hờ.
Thềm quạnh quẽ gọi chân ai hồi tưởng
Gót cô đơn nghe rảo tận hiên ngoài.
Quãng trống trải, lịm say trăng thố lộ
Những âm vang cùng thẳm cuối trời.
Đèn vẫn thắp. Cửa sổ kia vẫn mở.
Loé sáng mù như một đốm sao.
Đêm dần lụn. Bướm đen vờn nghiêng ngả.
Đâu người ngồi nhập kiếp chiêm bao?
Trăng lợt lạt. Nhà im. Đồi rét mướt.
Tiếng sáo khuya rong ruổi u hoài.
Đường trơn dốc đẩy chân trì níu.
Nhà lênh đênh theo trận lũ rã rời.
3
Ngôi nhà đỏ trên đồi trăng hồng lả.
Trời vàm sông, bến quạnh gió mù tăm.
(Nước thao thức lòng sâu cuồn cuộn hút)
Nàng trở về lạc nẻo đêm rằm.
Những trận mưa, những trận mưa tầm tã
Đẩy trôi trăng ra biển im hơi.
Những giọt sương, những giọt sương giả lả
Lá khép thu, nương náu, kinh lời.
Bậc đá nổi. Ảo giác buông. Lối ẩn.
Thềm nào đây trải rộng giấc hoang vu.
“Chàng đâu? Chàng đâu? Riêng mình ngơ ngác.”
Chốn tình si thoang thoảng giọng cười mờ.
Trong thớ mủn mưa hắt đầm lạnh lẽo
Nắng muộn màng, nhợt nhạt reo vui
Trên cửa khoá, phô vết thương loang lở
Gỗ xác xơ. Mắt khép bùi ngùi.
Trên hàng hiên động tiếng mòn. Cửa mở.
“Nàng là ai?” Âm dội vẳng quanh vòm
Phút tối ám. Ngoài kia trời đục xoá.
“Nàng là ai?” Hoảng hốt cánh dơi đêm.
Đừng khêu lửa. Chân mập mờ bước sóng.
Buồng tim ta lửa ngún phủ thê lương.
Đừng khêu lửa. Ngọn lắt lay toả bóng.
Buồng tim ta sáng quắc ánh băng.
Hai tay giá trườm quanh hương nồng vắng.
Tường ẩm rêu. Ghế bụi. Ôi mùa hè.
Gió lùa thổi, nắng bay. Bàn quên lãng.
Những đốm hoa nhẩy nhót ham mê.
Khuôn cửa sổ, gương chìm không hắt ảnh
“Nàng là ai?” Chàng dưới thấp sau gương
Phố khuya lạc, mờ như đang thu muộn
“Nàng là ai?” như thể lối vô cùng.
Níu chặt song, dáng cây sầu khô trụi,
Trong vườn xưa nàng khóc cạn đêm nay.
Trăng thất sắc lánh xa. Ngày sợ rạng.
Đồi chập chờn. Cỏ rối tưởng heo may.
4
Ngôi nhà đỏ đồi trăng hồng đuối nhớ
Thở hơi sương run rẩy. Ngã trong trời
Nhoè gió bấc, ngựa mây dồn gấp vó
Tiếng nhạn đen. Thả bổng quạnh hiu rơi.
Đồi bập bềnh trôi trên lũng biển trắng
Mái nhà ôm, nhô nóc hú gào người.
Người gắng gượng rõi dáng hình lãng đãng.
Đêm như hồn lóng cóng. Cắn môi.
Những bực đá lấp chìm. Đá rét mướt
Dâng dưới chân. Đợt sóng nổi chông chênh.
Người hẳn tiếc những khuya trời ngỏ thoáng
Đá nhún mình nâng gót nhẹ thênh.
Bụi hoa trắng ngó tìm trên đầu dốc.
Hoa ngời trông. Rạng hiện lối đơn sơ.
Hoa thù nghịch. Cười ý sầu điên đảo.
Rũ rượi hong cánh ướt. Quãng mờ.
Đèn vàng lụn như đầu diêm xoè tắt
Lửa thuyền xa, đom đóm dạt phiêu bồng.
Tình rầu rĩ kêu tiếng trầm cắn đắng
Bóng vang hư, thoáng lịm như không.
Kìa tóc sũng, tựa gờ tường đay nghiến.
Bám vịn trên cửa gỗ sượng sùng.
Thềm hiên gió rập rờn xô huyễn hoặc.
Đầu buốt mê nhịp gõ kinh hoàng.
5
Ngôi nhà đỏ đồi trăng hồng vằng vặc.
Cửa thiên thanh. Mái xoãi ngủ sậm nâu.
Cây biếc lục. Trời tím than. Núi sững.
Phố tuôn vàng huyên náo dưới triền sâu.
Hạ đen thắm ngỡ ngàng đuôi mắt sắc.
Cơn sốt ngày. Nắng trải thảm ham mê.
Mở tung cửa nhốt thời gian ủ dột,
Gió mơn man, lùa rạng rỡ đêm hè.
Chàng thở vội hương bay trên đầu dốc.
Ngực cồn cào. Trống hụt những âm quên.
Bực đá gọi – ngát một mùa thảo mộc –
Gọi trắng trong. Phấp phới. Chuông rền.
Trên lối nhớ đứng ngây. Tuôn lệ.
Trời đêm xưa, gió lộng cũng về thăm.
Tường giãi im. Nàng ngửa đầu chợp mộng,
Thềm hoang đầy, xanh miết miết trăng.
Chốt lỏng gãy. Cửa bỏ không. Mờ hoặc.
“Chàng là ai?” Ghế mộc quỵ rời chân.
Trăng rọi lối quanh co. Ngách lắng tiếng.
“Chàng là ai?” Chim kêu lạc. Tần ngần.
Nàng hớt hải ngoài vườn. Ngày huyễn ảo.
Góp lượm cành. Đốt lửa. Xốn xang trăng.
Nhà quay tít trên vòng quay đám hội
Gió khắp đồi. Lửa chói sáng biển băng.
6
Ngôi nhà đỏ trên đồi trăng hồng khoả.
Trời sương lam. Núi ngây rừng gió lạ.
Cây ngà say. Đêm heo hút lặng khơi.
Mùa trở gió. Rười rượi buồn cỏ lá.
Im. Rớt im. Nhánh khô ròn. Bước động.
Ngói lệch xô, bàng hoàng, che khuất mộng.
Chàng quay lưng mỏi mệt ngắm phố chìm.
Cửa đóng bít. Rào vây. Mắt hoác trống.
Trăng chợp lay. Nhỏ to vẳng tiếng hát.
Mùa hạ vàng rực rỡ, tuôn bát ngát.
Đêm ơi đêm còn khúc điệu nào chăng
Vỗ về chàng? Trời yếu đau ngăn ngắt.
Mỗi bực cấp bước leo dầm hiu quạnh.
Thở chênh chao. Hồn tả tơi sóng sánh.
Đá mòn ơi, thấm thía dấu lãng quên.
Lối mờ tỏ. Mưa giông khuya ngất tạnh.
Hãy đắm đuối. Chàng Orphée si dại.
Đừng ngoái nhìn. Đừng ngoái nhìn. Bờ bụi.
Tủa gai, vườn hoang phế. Bóng ảnh nàng
Trôi tan tác trong hành lang thẳm tối.
Cửa ngó chết, nỗi mù dằng dặc
Hoa trông vời khép niềm riêng nghi hoặc.
Đừng ngoái nhìn. Đừng ngoái nhìn. Chàng ơi.
Trăng ngỡ sáng. Trăng ngậm sương trầm mặc.
Mùa ngã độc. Nhà nín hơi lẩn lút.
Đồi sượng sần. Cây lìa cành, lá trút.
Đừng ngoái nhìn. Phơ phất khói sương thu.
Đừng ngoái nhìn. Trăng khoả thân xanh mướt.
(Giai phẩm Văn 27.11.1972)
ĐOÀN MINH ĐẠO
8/8/2021.
