photo:http://www.latimes.com/

Đặng Phùng Quân

Le Clézio

văn chương như

một điểm nhìn toàn cầu

Mỗi năm giải Nobel văn chương lại như một tín hiệu phát hiện  một tên tuổi trên vùng trời chữ nghĩa - có những ngôi sao lóe lên le lói rồi chìm khuất, có những tinh tú rực lên nhắc nhở sự tồn tại của một sinh hoạt  nhân tính tưởng chừng đang dần đà tự hủy.

Năm nay 2008, nhân vật ấy là Jean-Marie Gustave Le Clézio. Liệu tên tuổi Le Clézio có bền vững trước thách đố mà tôi vừa đề cập?

Ít ra, hai điều đáng nói: ông là nhà văn viết bằng ngôn ngữ Pháp/một thứ tiếng đang thu hẹp trong địa bàn thông giao của con người (thứ ngôn ngữ của Rousseau, của Mallarmé, của Malraux, thứ ngôn ngữ trong sáng so với những ngữ ngôn xung quanh cùng họ như tiếng Ý, tiếng Bồ, tiếng Tây..) hai mươi ba năm sau khi Claude Simon nhận giải Nobel này vào 1985; ông là người mang quốc tịch Pháp tám năm sau khi Cao Hành Kiện nhận giải vào 2000.

Những khoảng cách ấy chứng tỏ không lấy gì lạc quan hay kiêu hãnh cho một nền văn học phải chăng đang trên đường suy thoái?

Nhưng Le Clezio là ai?

Ông sinh năm 1940, được kể như một  thần đồng sử dụng chữ nghĩa rất sớm, từ năm lên bẩy (gợi lại một Minou Drouet) đã viết  về biển, song tiểu thuyết đầu tay của ông Le Procès-Verbal  xuất bản vào năm hai mươi ba tuổi và nhận được ngay một giải thưởng văn chương/Prix Renaudot (cũng như đã có trên danh sách chung kết  của giải Goncourt); ông sinh ở Nice song cha mẹ là người ở đảo Maucice/Mauritius, nơi mà tổ tiên đã di cư từ Brittany đến vào thế kỷ 18. Le Clézio tốt nghiệp ở Đại học Bristol, hậu đại học ở Nice, trình luận án về Henri Michaux ở Aix-en-Provence (1964) và cổ sử Mễ ở  Perpignan (1983), lập gia đình với Jémia, người xứ Maroc (1975).

Le Procès-Verbal/Thẩm vấn mở đầu dưới hình thức một bản ký lục của tác giả: tôi có hai tham vọng thầm kín. Một là một ngày kia viết một cuốn tiểu thuyết sao cho, như thể nhân vật chết vào chương cuối, hay nói cho cùng mắc chứng bệnh Parkinson, để tôi nhận được tới tấp những thư nặc danh và tục tĩu.

Tiểu thuyết đầu tay của Le Clézio xuất hiện vào năm 1963, khi phong trào tiểu thuyết mới đang ở thời cực thịnh và nhóm Tel Quel  và tạp chí mang tên này đã lên ba - những tranh biện văn chương hẳn đã ảnh hưởng đến nhà văn mới nhập cuộc: tôi xin lỗi đã cóp nhặt một vài lý luận như vậy; đấy là một kỳ vọng hơi quá lố theo thời thượng của thời đại chúng ta - trong thư không đề tên người nhận (có thể, nhà xuất bản?)  vì quả thật cuối bản ký lục, sau dòng très respectueusement vôtre ký tên J.M.C. Le Clézio.

Tiều thuyết mang nhan đề Le procès-verbal nhắc nhở đến Le procès/Der Prozess của Kafka, cả hai tác phẩm đều đặt con người trước thế giới tha hóa, sự khác biệt có chăng là nhân vật (ở Kafka, nhân vật có tên tắt K.: người ta hẳn đã vu cáo Josef K. vì chẳng làm điều gì xấu xa, một buổi sáng kia y đã bị bắt/Jemand mußte Josef K. verleumdet haben, denn ohne daß er etwas Böses getan hätte, wurde er eines Morgens verhaftet; ở Le Clézio: vào một thuở trong tiết đại thử có một gã ngồi trước cửa sổ mở; đó là một gã con trai quá khổ, hơi khòm, tên là Adam; Adam Pollo/il y avait une petite fois, pendant la canicule, un type qui était assis devant une fenêtre ouverte; c'était un garçon démesuré, un peu vỏté, et il s'appelait Adam; Adam Pollo) - nhân vật của Le Clézio mang tên Adam, con người đầu tiên và cũng là con người sau cùng của nhân loại, bởi sự cuồng hay lãng quên đã đẩy đưa ra khỏi xã hội con người, ẩn dật trong một căn nhà hoang, xa thị thành và mối liên hệ duy nhất là một thiếu nữ tên Michèle mà nhờ nàng, y mới có những giao tiếp khả hữu với thế giới dưới đó. Cuộc hành trình phiêu lưu vào thế giới người (cái tên định mệnh Pollo thành Polo - như đề từ dẫn từ lời  Marco Polo [nhà du hành sinh ở Venise (1254-1324) đi khắp Á châu, từ Mông cổ đến Sumatra sau mười sáu năm phục vụ cho Hốt tất Liệt, tức Thái tổ  nhà Nguyên] trong một tiểu thuyết khác - con người tha hóa thành kẻ lữ hành) kết thúc ở bệnh viện tâm thần, một cuộc thẩm vấn với y sĩ trưởng và những sinh viên y khoa cả trai lẫn gái tuổi khoảng từ mười chin đến hai mươi bốn, đặc biệt là thiếu nữ cỡ hai mươi mốt tên Juliene R., người đã cho Adam nguyên gói thuốc lá khi y ngỏ lời xin và cũng là người mở lời trước tiên với dấu hiệu đồng ý của y sĩ trưởng.

Cuộc thẩm vấn đại loại như:

“Ông ở đây đã lâu?”

“Không..” Adam đáp

“Bao lâu?”

Adam ngần ngừ

“Một ngày? Hai ngày? Ba ngày? Hay nhiều hơn?..”

Adam cười.

“Ừ - có thể, ba hay bốn ngày, tôi nghĩ vậy..”

“Ông nghĩ vậy?”

Một cậu đeo kính đen hỏi:

“Ba hay bốn ngày?”

Adam lại ngần ngừ.

“Ông có bằng lòng ở đây không?” Julienne hỏi.

“Ừ” Adam đáp.

“Ông ở đâu?” một cô gái khác, tên Martin hỏi.

“Ông biết ông đang ở đâu, chỗ này không? Nơi này gọi là gì?”

“A - dưỡng trí viện” Adam đáp.

“Vậy sao ông lại ở đây?” Cô gái Martin hỏi.

“Tại sao ông ở đây?” Julienne lập lại.

Adam suy nghĩ.

“Bọn cớm đưa tôi về đây” y đáp. Cô thiếu nữ ghi chép gì đó trên tập vở học trò, hẳn là câu trả lời.

...

“Họ giữ ông bao lâu?” Julienne R. hỏi.

“Tôi không rõ - người ta không nói  với tôi.”

Một cậu khác, khá to lớn, ở cuối phòng, cất cao giọng:

“Vậy ông ở đây bao lâu?”

Adam nhìn gã chăm chú.

“Tôi đã nói với mấy người rồi. Ba hoặc bốn ngày..”

Thiếu nữ quay đầu lại và làm cử chỉ bất bình với cậu thanh niên. Rồi cô ta lại bắt đầu, giọng nhỏ nhẹ hơn.

“Ông tên gì?”

“Adam Pollo” Adam đáp.

“Còn bố mẹ ông?”

“Bố mẹ tôi cũng vậy.”

“Không - tôi muốn nói, bố mẹ ông cơ? Ông có bố mẹ chứ?”

“Có”

“Ông sống với họ?”

“Ừ”

 …

Cuộc thẩm vấn tiếp tục với những hỏi/đáp như “ông có ở nơi khác? “ừ - một lần..” “khi nào vậy?” “Không lâu” “mà ở đâu?” “ở trên đồi. Có một căn nhà trống.”…”Thật tuyệt. Môt căn nhà đẹp. Và ngọn đồi cũng đẹp. Thấy được con đường dưới đó. Tôi hay ở trần truồng tắm nắng.” “Ông thích thế?” “Ừ.” “Ông không thích mặc quần áo?” “Không, khi trời nóng.” “Sao vậy?” “Vì phải cài cúc. Tôi không thích cúc.” Adam chú ý đến cô thiếu nữ Julienne, những lời nói của cô bùng nổ, lan ra giữa một loại mù sương như thuốc súng ẩm rực sáng. Adam nhìn nhận có nhu cầu sống cô độc của trẻ con vì “chúng đi tìm một cái có thể thông giao với tự nhiê…chúng dễ dàng chiều theo những nhu cầu thuần tuý tự kỷ…chúng tìm cách đi vào sự vật, bởi chúng sợ chính nhân cách của chúng.. cha mẹ thì muốn vật hóa con cái, họ coi như đối tượng có thể chiếm hữu…Trẻ con tìm phương tiện nào có một xã hội của riêng chúng, một vũ trụ có hơi hướm thần thoại, một vũ trụ cuộc chơi mà chúng ngang bằng với những vật chất vô tính…” Julienne R không ngừng hỏi tại sao y ở đây và y sĩ trưởng dẫn giải “giữa một gã điên giết người với một gã điên khác hoàn toàn có vẻ vô hại thực tế không có giới hạn. Các anh chị đến đây tưởng thấy những con người dị thường, kẻ tự cho mình là Napoléon hay kẻ không có khả năng nói hai tiếng tiếp nối nhau. Vậy nên các anh chị thất vọng vì không có gì xảy ra cả ...“ ông ta cầm mẩu giấy đọc

“ -     chứng điên cuồng có hệ thống

-   xu hướng ưu uất

- chứng tôn đại cuồng/mégalomanie (đôi khi đảo lại thành vi tiểu cuồng/micromanie)

-        chứng cuồng bị ngược đãi

-        chứng vô trách nhiệm biện giải

-        những biến tắc tình dục

-        chứng mơ hồ tâm thần

Tóm lại bệnh nhân ở trong một tình trạng cuồng suy thoái thường xuyên, có thể tiến tới chỗ mơ hồ, có thể ngay cả bị thác loạn trầm trọng..” Adam nhớ đến người bạn thời niên thiếu, tên là Simon Tweedsmuir được giáo dục ở Dòng Tên, luôn đứng nhất trong lớp  kể cho Adam nghe ý nghĩ “cách duy nhất gần với Chúa là phải làm lại về mặt tâm linh công việc Chúa đã hoán thành về mặt vật chất. Phải tuần tự leo lên mọi giai đoạn của sáng tạo. Y đã trải qua hai năm như một con vật: vào lúc Adam biết hắn đã tới cấp bậc cao hơn, giai đoạn của những Thiên thần sa đọa. Y phải hoàn toàn tôn thờ Satan, đến khi nào y thành công trong thông giao hoàn toàn với Satan…nghĩa là lãnh hội được những Công trình của điều Aùc, mục đích của chúng, quan hệ của chúng với Chúa, động vật và người…Các anh chị biết, điều ấy khôi hài phải không? Thực là y chẳng là quái gì ngoài cái còn bé tí cộng với dễ thân thiện, vậy mà có cả đống nhóc ở Trung học đã theo y, cũng như tôn giáo của y. Tôi chẳng hạn. Mà thực ra y không muốn biết gì hết. Y khinh thường. Y cũng chẳng muốn nghe nói đến Ruysbroek [nhà thần bí dòng Phan xi cô 1293-1381] hay Occam [nhà thần học dòng Phan xi cô 1285-1349]…viên y sĩ trưởng tỏ vẻ không tin câu chuyện về Sim  Tweedsmuir, “liệu Sim có hiện hữu? [Adam] tôi có thể nói, hắn hay tôi có gì quan trọng, hiểu không? Cũng chẳng quan trọng là các bạn, tôi, hay hắn?” Y suy nghĩ rối quay về phiá cô gái tóc vàng: “Cô xếp tôi vào loại nào? Những kẻ tảo điên?” Julienne trả lời “Không, những kẻ cuồng lý” A dam hỏi “Thật không? Tôi ngỡ tôi nghĩ là cô xếp tôi vào loại tảo điên.”

Khi hỏi Adam muốn gì trên đời này, y đáp có chứ, tại sao không? Hỏi y muốn điều gì? chết chăng? Y muốn nhiều thứ, khi y mới vào bệnh viện tâm thần, người khán hộ cho y hay, phải khôn ngoan. Adam đột nghĩ họ chẳng hiểu gì cả. “Chúa không phải là điều Adam quan tâm…Y không cần được tạo ra. Như thể trong cuộc tranh luận nàyTranh luận chẳng thích thú về điều nó là gì, hay có vẻ như vậy. Nhưng chỉ trong khuôn khổ nó lấp chỗ trống. Một lỗ trống kinh khủng, không thể chịu được..Lấy Ruysbroek làm thí dụ chẳng hạn: điều gì giúp ông ta phân biệt giữa những thành tố vật chất khác nhau, đất, khí, lửa, nước? Dĩ nhiên có thể là thơ. Nhưng đó không phải là thơ. Thuyết màu nhiệm giúp ông ta đạt tới trình độ - song không phải là tâm lý đâu nhé - trình độ của cái không thể xóa.. Cái quan trọng không phải là biết, nhưng là biết cái gì ta biết. Đó là tình trạng mà văn hóa, kiến thức, ngôn ngữ và văn tự chẳng giúp được gì cả.

Dầu làm cách nào đi nữa, kiến thức cũng đi tới ngõ cụt. Lúc đó không còn là kiên thức. Nó có hình dạng ở quá khứ. Trong khi đó, thình lình nó được khoa trương, trở nên vĩ đại, nặng nề đến nỗi ngoài nó không còn gì đáng kể. Người ta là cái gì người ta là - Phải, đúng vậy.  Là là/Etre d'être…” Thẩm vấn không còn là thẩm vấn nữa, đến đây nàng R. gật gù, môi dưới run rẩy như thể đang bị những tư tưởng mâu thuẫn xâu xé, gã đeo mắt kính ca cẩm thật là trí thức, một gã khác cho là những điều viển vông siêu hình , gã đeo mắt kính phản bác đó là một loại lý luận không thể dừng lại được, ví như những phản chiếu trong tấm gương ba mặt, chẳng hạn như tôi  đây, tôi có thể nói với các bạn người ta là cái gì người ta là cái gì người ta la cái gì người ta là. Cứ như vậy. Đối với tôi đúng ra là tu từ học. Loại tu từ học ở tuổi mười hai để vui đùa. Tam đoạn luận. Theo cái kiểu, một con tàu tốn mất sáu ngày để băng qua Đại tây dương, vậy sáu con tàu tốn mất một ngày…Trong cái chừng mựckhái niệm hiện hữu giả định một thể thống nhất. Thống nhất là ý thức hiện hữu/conscience d'être. Và ở đó ý thức hiện hữu này không đồng hoá với định nghĩa ngữ pháp , cái định nghĩa bội lên gấp mười vô cùng tận. Như thể toàn là ảo tượng. Adam phản bác ngay điều đó không đúng. Bởi vì anh lẫn lộn. Lẫn lộn hiện hữu như thực tại sinh động với hiện hữu như thể cogito, như  điểm đi và điểm đến của tư tưởng. Anh tưởng là tôi đang nói về những khái niệm tâm lý. Đó là điều tôi không muốn với các bạn. Các người luôn luôn đưa vào khắp nơi những hệ thống phân tích quỷ quái của các người, những xảo thuật tâm lý học của các người…Nhưng các người không thấy là tôi đang thử làm các người phải suy nghĩ - đến một hệ thống to lớn hơn. Vượt khỏi tâm lý học. Tôi muốn dẫn các người suy nghĩ về một hệ thống vĩ đại. Về một tư tưởng có thể gọi là phổ quát. Về một trạng thái tâm linh thuần túy…là tột bực của lý luận, tột bực siêu hình học, tột bực tâm lý học, triết học, toán học, tột bực của tất cả, tất cả…vậy đó: tột bực của tất cả là cái gì? Đó là là/c'est d'être d'être.

Y hướng những lời y nói về phía Julienne R..Chính là vì tôi vừa nói đến một tình trạng xuất thần nhập hóa/état d'extase

Xuất thần nhập hóa là nhan đề tập tiểu luận L'extase matérielle/Xuất thần nhập hóa vật chất xuất bản năm 1967. Không phải là nhân vật Adam mà là nhà văn Le Clézio khởi sự một cuộc thẩm vấn khác: Khi tôi chưa sinh ra, khi tôi còn chưa khép đời tôi lại thành cuộn và những gì không thể xóa bỏ vẫn chưa bắt đầu được ghi chép ra; khi tôi chẳng thuộc về cái gì hiện hữu, mà tôi cũng không được hiểu, hay có thể hiểu được, mà cái tình cờ này tạo  bởi những chính xác vô cùng nhỏ bé cũng không khai mào hành động của nó; khi tôi không thuộc về quá khứ, hiện tại, nhất là tương lai; khi tôi không là, khi tôi không thể là; chi tiết mà người ta không thể nhận thấy, chủng tử lẫn trong chủng tử, cái khả hữu đơn thuần chỉ cần một cái không là gì hết cũng đủ làm sai lộ trình của nó. Tôi, hay những kẻ khác. Đàn ông, đàn bà, hay ngựa, hay thông, hay hay cái vi khuẩn hình nho vàng óng. ..Khi tôi không sinh ra, thế giới bị bỏ quên,; khi tôi chết, thế giới bị bỏ quên; và khi tôi sống, thế giới bị bỏ quên.

Ở quyển tiểu thuyết, nhà văn hô hoán: đây là lúc bỏ quên đất cho sâu bọ. Đây là lúc trốn vào chỗ đảo điên và đưa những giai đoạn lộn về quá khứ. Trong tiểu luận, ông viết: Song vũ trụ này không là quá khứ. Thực tại này vẫn vận hành khi tôi chưa sinh ra. Niềm im lặng không xa. Nỗi trống này không la. Đất nơi tôi không thể vẫn tồn tục.

Như trong tiểu thuyết đổ cho văn chương. Ở tiểu luận, nhà văn viết: Viết , hẳn để phục vụ điều gì đó, ắt phải là để cung khai/làm chứng…Nhà văn là người tạo ra những ngụ ngôn (Mà ngụ ngôn thì hàm hồ, cứ xem những chữ của Le Clézio, như conçu, entamé trong đoạn dẫn trên). Vũ trụ của nhà văn không sinh ra từ ảo tưởng của thực tại, song từ thực tại của giả tưởng, cứ tiến hành như thế, mù lòa rực rỡ, với những đột phát, lừa phỉnh, gian dối, ân cần ti tiểu.

Le Clézio không quan tâm đến hình thái, thể loại văn chương. Đối với ông chỉ có một điều đáng kể: đó là hành động viết

Chính vì vậy ông vẫn trung thành với hướng tính ngay từ tác phẩm đầu tay là truyện kể hoàn toàn theo ý nghĩa của một giả tưởng toàn diện, nếu có phản hưởng trong tâm trí người đọc, cũng đủ. Cho nên có muốn gọi tiểu thuyết như một trò chơi, hay câu đố, cũng đủ. Dĩ nhiên những thể loại văn chương hiện hữu, song không phải cứ viết ra một tiểu thuyết, là thể hiện nghệ thuật, hay đặt cho sách của mình chữ “thơ” là trở thành thi sĩ.

Le Clézio khẳng định chỉ cần trực quan và ngôn ngữ là đủ với ông để tìm tới chân lý. Ông chỉ kể những truyện ký của người.

Le Clézio thích dùng chữ “phiêu lưu” - một thứ truyền thống trong văn chương Pháp, từ Loti, Seglen, Morand, Malraux. Phiêu lưu hay bôn ba/fuir/fuite như tên một tiểu thuyết của Le Clézio: Le Livre des fuites/Sách về những cuộc bôn ba xuất bản năm 1969 (truyển kể về nhân vật J.H.H. hai mươi chín tuổi - tuổi của tác giả - sinh ở Lạng sơn bôn ba từ Miên qua Nhật, từ New York qua Montréal và Toronto ngang qua Cali và Mễ), viết về nhà thơ Rimbaud - một con người phiêu lưu khác trong La Quarantaine,1995.

Trước khi viết Désert, 1980  Le Clézio đã luận về từ cát/sable trong mạn đàm với nhà báo Pierre Lhoste vào năm 1971: từ cát, chính là sa mạc, biển khoáng, đá trở thành biển, và thật là mê tơi.

Viết, phải chăng là trốn chạy cái chết - từ Tristam Shandy, 1759 của Laurence Sterne, đến Le Livre des fuites, 1969 của Le Clezio, Double or Nothing, 1971 của Raymond Federman, L'instant de ma mort, 1994 của Maurice Blanchot. Song với Le Clezio, viết còn là phiêu lưu dài trong nhân giới không bao giờ  cùng tận.

Sao lạc/Etoile errante, 1992 về hai thiếu nữ Esther người Do thái và Nejma, người Palestine hội ngộ để rồi không bao giờ gặp lại bởi cuộc chiến hận thù không ngừng nghỉ, xa cách để rồi chỉ còn nghĩ và nhớ tới nhau trong cuộc phiêu lưu vào ý thức tự tâm: tôi biết là tất cả đang bắt đầu. Và tôi vẫn nghĩ đến Nejma, người chị em thất lạc đã lâu trong đám mây bụi mù của con đường, và tôi phải đi tìm lại. Mondo et autres histoires/Mondo và những câu chuyện khác, 1978 tập truyện về những nhân vật ở đảo ngoài biển Ấn xa xôi, như  câu chuyện về Daniel Sindbad trong Người không bao giờ thấy biển mất hút trong biển, người ta đi tìm vết tích của y, để rồi cuối cùng không ai muốn nhắc đến y nữa như thể y chưa bao giờ hiện hữu, như một thỏa hiệp bí mật và im lặng, im lặng của cái chết như nói đến trong L'extase matérielle. Tập truyện ngắn khác Printemps et autres saisons/Mùa xuân và những mùa khác, 1989  gồm năm mùa, năm người đàn bà (trong truyện đầu Mùa  Xuân, Le Clézio viết thuyết thoại dưới nhân xưng tôi là thiếu nữ người Zayane),  Saba, người du mục, Zobeide, Zinna, Gaby (bạn với người thiếu nữ Ấn tên Ananta mặc sari hồng mất hút không bao giờ tìm lại). Le Clézio còn viết về đôi uyên ương hội họa Diego Rivera và Frida Kahlo trong truyện ký Diego et Frida, 1993. 

Cuộc hành trình phiêu lưu của Le Clézio không ngừng nghỉ, từ cuộc sống đến chữ nghĩa, như một định mệnh: mỗi từ, mỗi cử chỉ kéo tôi về thế giới cao cả và gớm ghiếc, đưa tôi gần lại với chung cuộc. Cứ như vậy dần dà trong khi cuộc đời tôi vùng vẫy, tôi lại khởi sự ra đi, ông gọi đó là một cuộc viễn trình thần thánh.

Đặng Phùng Quân         

http://www.gio-o.com/DangPhungQuan.html

© gio-o.com